Monah (The Monk), Matthew G. Lewis; Otvorena knjiga, Beograd, 2011
Metju “Monah” Luis (1775-1818), nazvan tako po skandaloznom istoimenom romanu strave iz 1796. godine, objavljenim inače u dvadesetoj godini života, pripada onom književnom pokretu koji se i prije dva i po vijeka smatrao nižim rangom u romantičnoj literaturi. Riječ je o gotici, preteči onoga što danas nazivamo fantastičnom natprirodnom književnošću – prevashodno hororom. U tom rasponu od tačno 75 godina – (1765-1840) – za koji književni teoretičari pogrešno misle da je gotika samo živjela, a potom zauvijek i zamrla, počevši naravno od Volpolovog romana Otrantski zamak: gotska priča (1765), u Britaniji i u većini Evrope je to svakako bio najčitanija i najplagijarizovanija vrsta literature.
Štaviše, Luis je ubrzo postao dio one nesvakidašnje grupe ljudi u Ženevi, što je 1816. iznjedrila Vampira Džona Polidorija i Frankenštajna Meri Šeli. Lord Bajron je obožavao Monaha; čak je spjevao i poemu u ime autorove vještine da satka uzbudljivu nasilnu dijaboličnu priču, dok je Kolridž, u recenziji, napisao da je taj roman “izraštaj nipošto običnog genija” (a i to da je, “otrov za mladost”).
Ako je vjerovati biografiji Fransin di Plesiks Grej o Markizu De Sadu (Kod kuće sa Markizom de Sadom), omiljeno de Sadovo djelo na engleskom jeziku bio je upravo Monah; recipročno tome, dok je Luis putovao Francuskom, nekoliko godina prije nego što je objavio roman, domogao se Justine izvjesnog Markiza de Sada za koju se vjeruje da mu je poslužila kao jedan od uzora za senzacionalističku priču o biskupu Ambroziju.
Ili je to bolje objasniti na ovaj način: do pojave Monaha, znači naslova nadasve sinonimnog za gotski pokret, ovaj pravac se samo mogao podičiti ukletim zamkovima, nasilnicima i zulumćarima, stidljivim djevicama u opasnosti i njihovim brojnim spasiteljima, kao i osjećaju užasa. U studiji Literarne žene, Elen Mors opisuje gotski roman kao “sredstvo da se djevice pošalju na daleka i uzbudljiva putovanja a da se ne prekrše neke granice… [oni su] ženska supstitucija za pitoreskno.” Zahvaljujući uticaju njemačkih pisaca, Metju Luis je ondašnju gotiku upoznao sa krvoprolićem, živim mrtvacima i s onim što najviše preliva iz ljudi – eksplicitnim nemoralom i otvorenom, nerazblaženom pokvarenošću.
Komplikovani zaplet Monaha govori o poglavaru franjevačkog manastira u Madridu, biskupu Ambroziju, koji skrnavi vlastite pokajnike, ubija svoju mater i siluje sopstvenu sestru. U isto vrijeme, njega proganja razbludna, zgodna Matilda sa kojom ubrzo postaje intiman; u jednoj od najpohotnijih epizoda u romanu, Matilda ulazi u monastičku sobu i isisava otrov iz ugriza stonoge na monahovoj ruci, nakon čega njih dvoje padaju u trodnevnu seksualnu ekstazu, prije nego što mu ona otkrije da je čarobnica i đavolov šegrt.
Ophrvan očajem i strahom da će biti razotkriven zbog svojih nedjela, Ambrozio naposljetku pada u ruke Inkvizicije, a onda prihvata Matildinu molbu da proda dušu Đavolu u zamjenu za slobodu. Uskoro shvata da se pred njim nalazi nadasve gora kazna u rukama Đavola nego pred Inkvizicijom, koja je ionako namjeravala da ga pusti iz tamnice. Đavo ga baca niz liticu kako bi narednih šest dana trpio nezamislive muke. Insekti piju Ambrozijevu krv, a orlovi mu razvlače oči iz duplji polomljenim kljunovima. Retorika strave i užasa dolazi do nezanemarljivo kakofoničnog i, na neki način, zaista impresivnog krešenda.
Bilo kako bilo, ovo je samo fragment onoga što nudi Luisov roman napisan za deset sedmica, donijevši pritom velike kontroverze Luisovom ocu, inače na bitnoj političkoj poziciji. Ipak se radi o prvoj knjizi u kojoj je negativac jedan uvaženi pop. S druge strane, Luis je bio i te kako ozbiljan pisac pozorišnih komada pretežno sa natprirodnim temama, kao i prevodilac sa njemačkog jezika (prevodio je drame i knjige; među njima, na engleski jezik, i Šilerove poeme).
Takođe nije skrivao da je homoseksualac, kao uostalom ni Viljem Bekford (autor još jednog ozloglašenog gotika, Vatek iz 1786). Nezvanična informisanost o toj činjenici samo je pojačala Luisovu neomiljenost među londonskom populacijom.
Luis je rođen u porodici obogaćenoj na šećernim plantažama na Zapadnim indijskim ostrvima, a njegov otac je, u vrijeme publikacije Monaha, bio zamjenik ministra rata. Luisova majka je bila poznata ljepotica iz bogatih londonskih krugova; Metjua je rodila sa devetnaest godina. Njen sin se nalazio na prelasku iz vestminsterske škole na Oksford kad se brak njegovih roditelja napokon i raspao, 1790; majka mu je pobjegla sa učiteljem muzike. Metju je emotivno bio najbliži majci (sa kojom je kasnije živio), a uživao je očevu velikodušnu finansijsku pomoć. Činilo se da je za njega to bio idealan aranžman.
Međutim, Luis je pisao ozbiljne drame već sa petnaest godina. Putovao je po Evropi (koju je u to doba potresao francuski teror), spremajući se za diplomatsku karijeru. 1791. godinu je proveo u Parizu (upijajući anti-klerikalnu pornografiju, koju će, docnije, upotrijebiti u romanu), a tokom perioda 1792-3. živio je u Vajmaru.
Tu je naučio njemački jezik i, zajedno sa dobrim dijelom tamošnjih žitelja, zanosio se iščitavajući popularnu nacionalnu imaginativnu literaturu, Schauerromantik ili Schauerromane (fikcija strave), naposljetku je donijevši u Englesku. Takva proza je, ako nije svojom originalnošću, a onda barem senzacionalnošću, zasijenila bezmalo sve ostalo na engleskom jeziku. Navodno je Luis u Njemačkoj jednom prilikom upoznao i Getea. A kad se vratio u Englesku, majka ga je nagovorila da se upusti u spisateljske vode.
1794. godine u Hagu je pročitao Misterije zamka Udolfo popularne spisateljice En Redklif (1794), koja će nekoliko godina kasnije – slijedeći Luisove postulate iz Monaha – napisati Italijana (1797), još jednu priču o neprijatnom katoličkom popu. Dijelove Monaha Luis je napisao u Holandiji, a publikovao ga je iste godine kad je uveden u parlament u ime liberalne političke partije vigovaca. No, sa velikim uspjehom njegove pozorišne predstave Sablast iz zamka (naslov sve govori), 1797. godine je odlučio da napusti politiku.
Pred kraj života, naslijedio je očeva imanja na Jamajci, gdje je otišao ne bi li se potrudio da oslobodi robove, ili im u najmanju ruku pruži kakva-takva prava, međutim, slična pomisao među ostalim engleskim robovlasnicima nije naišla na pozitivan odjek. Umro je od žute groznice prilikom povratka sa očevih plantaža, na brodu, 1818.
Monah koji je publikovan anonimno, u tri toma, i poslije njegove smrti je nastavio da budi žmarce u engleskim čitaocima. Britanska Biblioteka i danas sadrži “iskasapljene” kopije romana koji je, u raznim periodima, potiskivan ili je krišom proglašavan zabranjenom knjigom. Naracija sadrži odista maliciozne opise seksualnih sloboda (neko će reći, “devijacija”). U to ime, francuski prevod ne preza da čitaoce svojim naslovom odmah uputi u radnju – Le Moine Incesteux; odnosno, Incestoidni monah. Roman se takođe oslanja na tradicionalno bestidne “samostanske priče” začinjene jakobinskom anti-klerikalnom pornografskom satirom, što su se u to doba poput požara širile katoličko-protestantskom Evropom.
Nije potrebno isticati koliko je Monah u onoj Engleskoj bio opasan naslov.
Sasvim solidan prevod Ivana Brankovića možda na neki način otvara vrata objavljivanja ne samo ovakve vrste romana u okolini, koliko, prije svega, klasične literature – koja je na ovim prostorima, nažalost, odavno bačena u kulturni zapećak. Isti beogradski izdavač je 2011. godine takođe hrabro objavio manje poznati i ne baš najbolji roman Brema Stokera (autora Drakule), Gospa s pokrovom (Lady of the Shroud). Radnja ovog većinom epistolarnog romana se odvija na Balkanu, u “galantnoj” maloj Zemlji plavih planina, sa istorijom očevidno osmišljenom na osnovu crnogorske, a u čijoj je neopozivoj blizini i smještena.
Smrt “Monaha” Luisa je u naravi bila ništa manje gotska nego bilo šta u njegovoj fikciji. Na brodu je napisao testament na kapi svog poslužitelja. Kad je preminuo i čim je njegovo tijelo pohranjeno u improvizovani kovčeg obmotan tkaninom na kojoj su se nalazili tegovi, bačen je preko palube. Tom prilikom tegovi su odmah spali, a kovčeg je izronio na površinu mora – sa tkaninom koja je najedanput počela da se ponaša kao jedro – na talasima ploveći ka Jamajci, odakle se i vraćao.
Metju “Monah” Luis (1775-1818), nazvan tako po skandaloznom istoimenom romanu strave iz 1796. godine, objavljenim inače u dvadesetoj godini života, pripada onom književnom pokretu koji se i prije dva i po vijeka smatrao nižim rangom u romantičnoj literaturi. Riječ je o gotici, preteči onoga što danas nazivamo fantastičnom natprirodnom književnošću – prevashodno hororom. U tom rasponu od tačno 75 godina – (1765-1840) – za koji književni teoretičari pogrešno misle da je gotika samo živjela, a potom zauvijek i zamrla, počevši naravno od Volpolovog romana Otrantski zamak: gotska priča (1765), u Britaniji i u većini Evrope je to svakako bio najčitanija i najplagijarizovanija vrsta literature.
