GRAD I GRAD, Čajna Mjevil

(Laguna, Beograd, 2010)

 

Piše: Miloš Jocić

DOPPLURBANOLOGY

Kao što nalaže legenda o arhetipskom Detektivu (i kao što bi svaki воспитани pandurski roman trebalo da se ponaša), Grad i grad pisan je u prvom licu, iz očiju inspektora za teške zločine Tjadora Borlua – pandura iz Bešela, još jednog izmišljenog grada Čajne Mjevila, za nas prvog posle alhemijskog megalopolisa Novog Krobuzona iz Stanice Perdido (2003, Moć knjige), njegovog do malopre jedinog na srpski prevedenog romana. Čitaocima, međutim, koji su ostali naviknuti na Mjevilov karakteristični izraz, koji čudom uspeva da meandrira između gibsonovske jezgrovitosti i barokne, faux-arhaične raskalašnosti, Grad i grad će se činiti neobično svedenim, hladnim, stuštenim do granice eliptičnosti (naročito u engleskom originalu): prateći samo jedno ubistvo, i samo jednog lika, pomenutog detektiva Tjadora, krimi noir-narativ i stil novog Mjevilovog romana činiće se nordijski sveden, gotovo hladan, stegnutiji, jednousmereniji. Stanica Perdido, ogromna reka od romana, bila je knjiga lutanja i hodočašća sa svojim brojnim likovima, radnjama i podradnjama koji su se ulivali u jedan ili dva glavna toka, jedan drugom neuhvatljiva – sa druge strane, Grad i grad je roman usmerenog „pandurskog tabananja“, kako je rekao Teri Pračet kroz usta kapetana Vajmsa, policajca u nekom drugom fantastičnom lavirintgradu.

I dalje je, sa druge strane, ostalo čistih mjevilovskih stvari: iako se u Gradu i gradu koketira sa skrovitim teorijama zavere i sakrivene istorije, odnosno geografije (za razliku od  prilično pragmatičnog urbanog haosa u prethodnom romanu), Mjevil će priču ponovo temeljiti na političkim moćnicima obavijenim tiransko-cenzorskim oreolom, disidentskim andergraund grupama, zabranjenim rukopisima, univerzitetskim profesorima primoranim na egzil zbog radikalnosti svojih teorija (jedan od junaka je čista inverzija, pokunjena i omatorela, Isaka dan der Grimnebulina, Frankenštajna/Dedala iz Stanice Perdido), tmurno ciničnim glavnim junacima. Na kraju, opet ćemo imati još jedan izmišljen grad, odnosno dva grada: Bešel i Ul Komu, ovoga puta smeštene u stvarnosni kontekst neke topografski neodređene periferije Evrope; urbane pečvorkove i palimpseste nekoliko različitih centralno-istočno-evropskih kultura i društava, i gradove koji, iako zauzimaju isti fizički prostor, neobjašnjivo bivaju podeljeni u dve različite ekstradimenzionalne parcele. Pažnja kojom je Mjevil pristupio građenju ovog duourbanog sveta fantastična je i osvežavajuća u svojoj verodostojnosti. Kao nasumičan ali istinit antiprimer prikazivanja evropske periferije od strane nekog engleskog pisca možemo uzeti Društvo drugih Vilijema Nikolsona, gde je piščeva predstava istočne odnosno centralne Evrope ravna postkolonijalnom košmaru, gde se ljudi te regije tretiraju kao karikature zaostalih komunista-divljaka koji žive u perpetualnom vihoru građanskih ratova, tajne policije i rane dvadesetovekovne tehnologije. Svoju viziju tog izmaštano-stvarnog prostora Mjevil ne ponižava na taj način, ali je ni ne idealizuje u nekom potonjem činu predstave „Plemenitog divljaka“; ako ignorišemo očigledan literarni pečvork (što je atribut/metafora koju pisac, ne bez razloga, često koristiti u romanu) pročitanih podataka o ratovima na Balkanu, srednjoevropskoj predsamoubistvenoj sumornosti, rasizmu i emigraciji, odnosu ćirilice i latinice, trostrukom ljubljenju u obraz, odnosu između političkih grupa unifikacionista i nacionalista, Mjevil tačno i vešto slika sliku periferije kulturpolitičkog pojma zvanog Evropa, odnosno, sliku dva grada-države (odnosno grada-nacije!) koji su na početku XXI veka nagriženi kako svojim vekovnim mukama samosvesne čulne cenzure (građani Bešela moraju na silu da izbrišu svest o ugledanom stanovniku ili deliću arhitekture Ul Kome, iako faktički žive na istom mestu u isto vreme, i vice versa, usled drevnih zakona podele i tuđinske sile „Proboja“ koja prestupnike volšebno i ekspresno briše iz postojanja, kao žanrovska hiperbola Proces-olike tajne policije), tako i ekonomskom kolonizacijom, koja se polako pretvara u kulturnu, od strane bogatih zapadnih kompanija. Na početku romana, Mjevil citira pasaž o doppelganger ulicama iz jedne od priča Bruna Šulca; link ka srednjeevropskoj tmurnoj magičnosti postojanja više je no očigledan, kao i razlog za odabir nešto stegnutijeg stila pripovedanja. Grad i grad nije distopija, u pitanju je samo Mitteleuropa

Poetike (i poruke?) Mjevilovih romana obično leže u predstavi njegovih svetova, a ne u konkretnom narativu. U slučaju Grada i grada, žanrovski vrlo određene detektivske fikcije, otkrivanje misterije ubistva neodvojivo od otkrivanja misterije volšebnih gradova Bešela i Ul Kome, zbog koje je žrtva koju upoznajemo na prvoj stranici i stradala. Mjevilov fantastični postupak deluje na dva nivoa: prvi čini sama pretspostavka dva topolgangerska grada, koji dele fizičku ali ne i psihološku stvarnost, i drugi, koji podrazumeva nagađanje o postojanju tajne koju kriju ta dva grada, na koju junaci nabasavaju u prvoj četvrtini romana, koja je podjenako fantastičan i njima samima i samom čitaocu, i koja će ostati skrivena do samog razrešenja: da li je u pitanju zaista uznemiravajuća istina u iovako uznemirujućem svetu, ili je sve samo plod mašte ludih teoretičara zavere? Noirnost Grada i grada odlično koristi resurse ovako čudne postavke (ovlašćeno i neovlašćeno prelaženje iz jednog u drugi grad jeste ključ kako zločina, tako i njegovog rešavanja od strane Tjadora i njegovih pomoćnika pomoćnika), a unutar same strukture romana uočavamo i jedno zanimljivo igranje postavkama žanra, budući da će glavni junak, u tri poglavlja romana, biti deo sva tri „tradicionalna“ policajska odnosa: iskusni istražitelj i zelena pomoćnica; dva partnera koja se u početku ne vole; kriminalac prinuđen da radi za policiju. Takvih zanimljivih igranja žanrom i narativnim diskursima nažalost nema mnogo, što je možda neočekivano za pisca koji često piše igrajući se sa žanrovskim i podžanroskim uzusima, mešajući ih u sopstveni galimatijas fantazije. Priča Grada i grada je, kao što je rečeno, sitna i svedena poput skaske, a iako možemo naći opravdanje Mjevilovoj želji da radnja romana nikada ne preraste u hiperbolisanu i čitaocu napornu holivudsku akciju, mora se uočiti da su Mjevilovi junaci – ako zanemarimo opšta mesta poput „ciničnog detektiva“ i „ljutog partnera“ – sasvim neupečatljivi i nezanimljivi, bez ičega što bi ih izdvojilo ne samo od olako napisanih žanrovskih heroja miliona drugih bezimenih detektivskih knjiga (za razliku od pomenutog kapetana Vajmsa Terija Pračeta, koji predstavlja svojevrsnu mrežu parodije, komične ironije i simpatičnog superherojstva), nego se ni po čemu posebno ne razlikuju ni od podjednako bledih likova ostalih Mjevilovih romana, odnosno likova koji su često zanimljiviji zbog svojih utvrđenih biografija i pozadinskih priča nego po akcijama i razmišljanjima u samom narativu romana. Ishodeći iz ovoga, i sama priča Grada i grada, vođena tako sivim likovima, deluje čitaocu kao nešto sasvim lišeno napetosti, jeze i, uopšte, života, sve do onih trenutaka kada će se preko misterije ubijene devojke otkrivati misterija sveta Bešela i Ul Kome. Još jednom dakle, najzanimljiviji likovi i najzaraznije priče Čajne Mjevila jesu gradovi koje je zamislio, a ne likovi, čitaocu neupečatljivi ni emocionalno ni psihološki, koji tog istog čitaoca samo voze, poput Haroda, po topografiji Mjevilovog teksta.

Mjevilov koncept-svet je izvanredan – iako se terminom kafkijanski često olako razbacuje (kao što je slučaj i sa pridevima orvelovski, čendlerovski, dikovski, koji krase zadnju, reklamnu koricu ovog romana), ima nečeg izuzetno kafkijanskog u mračnoj paraboličnosti Bešela i Ul Kome, sasvim izmaštanih gradova smeštenih u sasvim stvarni kontekst evropske periferije načete talogom sopstvenog istorijskog propadanja, ali i grickanjem od strane stranog, najčešće severnoameričkog ili zapadnoevropskog korporativnog kapitala. Svedenost narativa Grada i grada svakako je i njegova prednost za mirne i posvećenije čitaoce (prema legendi, Mjevil je roman relativno brzo napisao za svoju majku, koja se lečila u bolnici, kako bi joj prekratio vreme oporavka); iako je istraživanje neobičnih gradova zajedno sa inspektorom Tjadorom možda suvo i puno trenja, to ga ne čini ništa manje iskustvenim. Od ove knjige će ionako ostati, u pamćenju čitalaca, samo slika fantastičnih gradova-blizanaca, a ne petparačkog zapleta ili maglolikih likova. To možda i treba tako. Čajna Mjevil, čini nam se, suviše neguje vrednu poetiku svojih settinga/gradova da bi je nagrdio odveć ekstravagantnom radnjom i likovima većim od života.

 

 

ANNEX: prevod Dubravke Srećković Divković je, poput prevoda Stanice Perdido Mirjane Živković, u potpunosti nezadovoljavajuć. Zbog svog karakterističnog jezika koji često meša elokventnost, sleng, strane reči i stilizovanu arhaičnost, Čajna Mjevil je pisac kome uopšte ne gode industrijski prevodi rađeni na kilo i na brzinu, najčešće od strane velikih kuća čija se izdavačka politika najbolje i definiše izrazom „na kilo i na brzinu“.  Iako, naravno, nije u potpunosti nečitljiv, nepažljiv prevod Dubravke Srećković Divković gotovo u potpunosti ne uspeva preneti intrikacije Mjevilovog izraza koje se često transformišu u intrikacije njegove poetike (najočigledniji primer je, recimo, mesto gde pisac, u divnom činu metaforičnosti koja oslikava težnju mesta sa margine postojanja da oponaša proizvodnu industriju Centra, Bešel naziva „Silicon Estuary“; prevodilac sasvim negira šta god je Mjevil hteo uraditi, prevodeći ovaj izraz prosto kao „Silikonska dolina“). Za čitaoce koji se dobro služe engleskim jezikom ipak se preporučuje čitanje u originalu, budući da mnogo od Mjevilove svetogradnje i fantastičnosti zaista počiva na izvrsnom baratanju jezikom.