O Konanu Dojlu (On Conan Doyle), Michael Dirda, Princeton University Press, 2012
Isprva je zvučalo da je Dirda napisao biografiju Artura Konana Dojla, međutim ovo izdanje univerziteta Prinston pripada seriji “Pisci o piscima” i veličine je 12x20cm, i broji 210 strana. Dakle, radi se o ekstenzivnom eseju od 45,000 riječi publikovanom u formi knjige u bezmalo istom formatu kao što Oksford štampa svoj famozni “Kratki uvodi” (Short Introductions) serijal džepnih knjiga, samo što Prinstonovo izdanje ima tvrde i plus i zaštitne korice.
Osim toga, ne postoji kompetentnijeg čovjeka za ovaj posao od Dirde. Dobitnik Pulicerove nagrade za književnu kritiku, Dirda se već decenijama nalazi na čelu kulturne redakcije Vašington Posta kao i sestrinske publikacije Washington Post Book World, i čim se upoznate sa njegovim radom neminovno je da osjetite i svojevrsnu odbojnost pošto shvatite da je čovjek isuviše pozitivan u svojim procjenama. No, ako strpljenju u startu ne dopustite da vam izlapi, uvidjećete koliko možete naučiti od ovoga kritičara.
U stvari, to je i svrha Dirdine kritike; da vas poduči i da vam skrene pažnju. To je jedan od ljudi koji ne voli da diskutuje o knjigama koje ga nimalo ne uzbuđuju. Istovremeno ne želi da zamara čitaoce književnom teorijom, već na svoje bilješke gleda kao na fanovsko čavrljanje namijenjeno polu-skoncentrisanom čitaocu koji u nedjelju ujutro uz novine pijucka kafu. Njegov prvobitni cilj jeste da tačno opiše djelo o kome govori i da što češće citira iz onih njegovih segmenata koji se čine besmrtnim, kao i da otkrije posebnu magiju svakog naslova u pitanju. I to je sve.
Još jedan razlog zbog čega je Dirda tako nepretenciozan, a time i cijenjen, jeste zato što je savršeno eklektičan, odnosno što ne bježi ni od jednog nama znanog žanra, uključujući i stripove. Recimo, prije pola godine Dirda je čak osvanuo i na naslovnici popularnog časopisa, Locus, gdje je pričao o svojim SF favoritima. Međutim, ni Dirda nije bez mane, ili se to samo pričinjava. U kolumni – doduše napisanoj poodavno – koja okuplja 100 najvećih komičnih romana u istoriji po njegovom izboru (iz zbirke, Readings, 2000), na vlastito zaprepašćenje nećemo naći Hašekovog Vojaka Švejka; ali ćemo zato u Dirdinoj knjizi Klasici za svačije zadovoljstvo (Classics for Pleasure, 2007) zateći kompletno poglavlje o tom remek-djelu.
Naime, Dirda je toliko pročitao i napisao o knjigama da nije moguće da njegov porodični život uopšte funkcioniše normalno. Evo tek parcijalnog spiska autorâ pomenutih u Klasicima: Ana Ahmatova, Didero, Kalvino, Ajvi-Kompton Barnet, Edvard Gori, Kristofer Marlou, Emil Zola, Safo, Kjerkegor, Konstantin Kavafi, Erazmo, Spinoza, E.T.A. Hofman, Plutarh, Jakob Burkhart, Džejms Hog, Brem Stoker, Robert Ajkman, Lavkraft, Žil Vern, Petronije, Gončarov, Čehov, Kipling, Vels, Hemet, Filip Dik, Ovidije i Ezra Paund.
Zapravo, njegovi eseji su nadasve personalni, pa dok govori o nekom piscu Dirda takođe govori o sebi, tako da ni u ovoj kaloričnoj knjižici nije drugačije, s obzirom da je njegova veza sa Dojlom kao autorom kompleksnija nego što bi bila da se radi o ustaljenoj relaciji znatiželjnog čitaoca sa nekim piscem.
U pomenutoj knjizi dabome da je pisao i o Konanu Dojlu, kao i na mnogim sajtovima posvećenim njegovom junaku. Bolje reći, prva knjiga za odrasle i prva što je Dirdi doslovno promijenila život bio je upravo Baskervilski pas, ono prvo pojavljivanje Šerloka Holmsa nakon što ga je Dojl ubio u priči “Posljednji problem”, a preko čega britanska čitalačka javnost nipošto nije mogla da pređe. No, tada ovaj čitalac još nije znao ni “š” o Šerloku, a kamoli o A.K. Dojlu (1859-1930), Ircu rođenom u Škotskoj. Dirda, naime, počinje ovu svoju malenu studiju (više o Dojlovom opusu negoli o samom autoru), tvrdnjom Grejema Grina da samo u djetinjstvu knjige imaju najveći uticaj na čovjeka. “Docnije, u životu, mi se divimo i zabavljamo, čak smo voljni i izmijeniti mišljenje iza kojega čvrsto stojimo, ali ćemo u knjigama najčešće pronalaziti potvrdu onoga što nam se uveliko nalazi u glavi.
O Konanu Dojlu, ili, cjelovita umjetnost pripovijedanja jeste prevashodno knjiga o zadovoljstvima čitanja, veličanju zapleta i atmosfere, pustolovine i romanse, a ujedno je i poziv da se ode iza Šerloka Holmsa ne bi li se istražilo nesvakidašnje kvalitetan opus ovoga autora. Ja bih se ipak radije zadržao na Holmsovom tvorcu. Ovaj neznatni priručnik još ukazuje na uticaje koji su vršili prevagu nad piscem, a pominje i one kojima je Dojl služio kao inspiracija. T.S. Eliot je za priču “Ubistvo u katedrali” blatantno ukrao 8 rečenica iz “Rituala porodice Masgrejv”, a nikada nije napisao nijedan panegirik o Dojlu; takođe, prve napisane priče F. Skota Ficdžeralda bile su tipični holmsovski pastiši.
U eseju “Naš vječni Holms” Entoni Bardžis piše: “Dojl je umro tri godine kasnije (nakon publikacije Dnevnika Šerloka Holmsa, 1927.), dok njegova kreacija, sad van kopirajta, hoda svijetom kroz manipulaciju daleko manje vrijednih ljudi.” Istoričar Piter Akrojd takođe je pisao o Dojlu i Holmsu, Angus Vilson, Džon Le Kare, Džon Fauls, Erik Ambler, P.G. Vudhaus, Grejem Grin. Mišljenja sam da na neki način nijedan Britanac ne može ostati ravnodušan prema Holmsu i njegovom dobrom tvorcu. Zato i ne čudi što se Mark Tvejn najčešće sprdao Dojlovim storijama i obično pisao njihove isuviše očigledne parodije.
Dirda navodi da je publikovano više od 7.000 pastiša o Holmsu, a citira iz eseja popularnog američkog autora Majkla Čabona, kreatora jednoh od boljih Š.H. pastiša u recentno doba, Konačno rešenje: detektivska priča (Dereta, 2006): “Skoro sve storije o Holmsu su priče o ljudima koji pripovijedaju svoje priče, a svako malo priče koje pripovijedaju ti ljudi uključuju ljude koji pričaju priče.”
S druge strane, Dojl je u nekoliko navrata metnuo svojem junaku u usta ime Poovog detektiva, Ogista Dipena, iz nezaboravnih, neizbježnih storija koje su utvrdile krimi-žanr poput “Ukradenog pisma” i “Ubistva u ulici Morg”, čiju je moć fascinantne dedukcije ovaj prenio na Holmsa i čijem se umijeću Holms, navodno, divio. Ako dobro pamtim, mislim da je Dojlova priča “Čarls Ogastus Milverton” u stvari nova verzija Poovog “Ukradenog pisma”. Najzad, tu nije kraj Holmsovom literarnom porijeklu.
Kad je Robert Luis Stivenson, još jedan Škotlanđanin, s drugog kraja svijeta pročitao prve Dojlove priče o Šerloku poslao mu je pismo upitavši ga da to Dojl nije Holmsov lik zasnovao na njihovom “starom prijatelju, Džou Belu”? Konan Dojl otvoreno mu je odgovorio da za Holmsov lik jeste uzeo poznatog profesora hirurgije iz Edinburga, Džozefa Bela, kod koga je Dojl, inače, učio za dijagnostičara. O Džozefu Belu snimani su i dokumentarci; očito je umio “pročitati” nepoznatog čovjeka pri najpovršnijem pogledu, čak mu i bez ikakvog pregleda pogoditi koje ga boljke muče.
Da ironija bude veća, Dojl je sopstvene krimi-priče držao u zapećku svoje književne karijere, obzirom da su ga vremenom počele interesovati drugačije teme. Kada je umro od srčanog udara, u 71. godini, imao je objavljen 21 roman; među njima su prednjačile najvećma istorijske teme za koje Bardžis tvrdi da se radi o najboljem britanskom autoru istorijskih romana nakon Voltera Skota; zatim je tu bilo više od 150 priča (Holms je zavrijedio 4 romana i 56 priča), kao i stotine pisama štampi, gomila nebeletristike (npr., šest tomova o istoriji britanske vojne kampanje u Evropi), te i tri toma poezije.
Dojl je zavrijedio titulu “ser” zbog rada u poljskoj bolnici tokom burskog rata, ali ju je rijetko koristio pošto ničim nije htio da se izdvaja od ostatka londonske svjetine, osim obraćanjima naciji tokom pomenutog rata – jer mu je tako savjetovala njegova mater. Španski autor, Havijer Marija, u svojim memoarima prisjeća se anegdote o Konanu Dojlu koji je sa porodicom Južnu Afriku obilazio vozom i primjedbe što je jedan od njegovih sinova uputio o tome koliko su u stvari afričke žene ružne. Od oca je odmah dobio ćušku te i, kad mu se ovaj još unio u lice, savjet da “dobro zapamti da nijedna žena nije ružna”. Ovolika skromnost je u potpunosti bila karakteristična za ovoga doista nesvakidašnjeg čovjeka.
Jednom prilikom izvjesni autor je poslao pismo Dojlu i upitao ga da li može pozajmiti njegovog detektiva i napisati priču o njemu. Dojl mu je lakonski odgovorio da slobodno izvoli raditi sa Holmsom šta mu god padne na pamet. Ovdje uzgred valja pomenuti da broj časopisa Beeton’s Christmas Annual iz 1887., od kojih je ostalo sačuvano samo 11 primjeraka a gdje se pojavila prva priča o Šerloku Holmsu, danas na aukciji može doseći sumu veću od četvrt miliona dolara.
U isto vrijeme je Dojl, iako je likom podsjećao na našu viziju Dr Votsona, u srcu bio veliki atleta. Kao siromašni mladić, nekoliko mjeseci je dirinčio na arktičkom kitolovcu. U srednjim godinama nije izbjegavao baviti se hajkingom, planinarenjem, lovom, biciklizmom, jahanjem, kriketom i drugim sportovima. Takođe je redovno skijao, “postavši prvi čovjek koji je ovu skandinavsku disciplinu doveo u Švajcarsku”.
Iako je u to vrijeme Dojl bio najplaćeniji pisac na svijetu, svoju intelektualnost je volio mećati u onu zapršku koja bi mogla biti od najveće pomoći. Redovno je stoga pozajmljivao svoje ime ciljevima u koje je čvrsto vjerovao: reformi zakona o razvodu braka, poboljšanju situacije za izmučene Afrikance u Kongou, protiv nezakonitosti prilikom reagovanja policijske pravde (o jednom takvom slučaju Džulijen Barns je napisao divan roman, Artur i Džordž), potrebom za ratnom spremnošću i, eventualno, spiritualizmu. I sve to u što je vjerovao, eventualno je završilo u pričama o Holmsu, gdje je takođe kritikovao svakojaka sujevjerja, počev sa religijom i okultnim.
Pred kraj života Dojl je ipak postao zaokupljen spiritualizmom, tu temu definisavši kao “sigurno najbitniju stvar u istoriji svijeta”. Štaviše, on je postao spiritualistički krstaš, tegleći svoju familiju sa sobom dok je obilazio planetu držeći predavanja o onostranom, kao i o životu nakon smrti. Jednom prilikom je izvjesna djevojčica, u očiglednoj foto-prevari, uspjela izigrati tvorca Šerloka Holmsa prodavši mu fotke “vilenjaka” usnimljenih u nekoj šumi. Da šteta bude veća, Konan Dojl je u tolikoj mjeri bio zadivljen tim slikama da je o njima napisao i te kako ozbiljnu studiju, Dolazak vilenjaka.
Očito je iznenadna smrt njegovog sina, Kingslija, sa kojim je tvrdio da redovno komunicira posredstvom medijuma, učinila svoje.
(tekst je prvobitno štampan u rubrici “Art” podgoričkih “Vijesti” 2012. godine)