Novi roman Zorana Živkovića povezuje tri bitna tematska i značenjska toka njegovog dosadašnjeg opusa: mozaičke romane, u kojima junak biva suočen s prodorom onostranog, čudesnog, fantastičnog u vlastitu svakodnevicu i prisiljen da vrši sudbinske izbore od kojih će zavisiti njegova ukupna egzistencija; onaj pripovedni tok koji je zaokupljen sudbinom pisca i njegovog dela; i onaj zaokupljen sudbinom knjige kao artefakta.
Poetičkom i autopoetičkom vidu Živkovićeve proze pripadaju kratki romani Pisac (1998) i Pisac u najam (2009), kao i, znatnim delom, roman Bela soba (2022), u kojem se povezuju pseudo detektivski zapleti suočavanje autora s vlastitim delom; to delo dobija neku vrstu autonomne volje da se otkrije u obliku koji ne zavisi u potpunosti od autora već egzistira prema osobenim zakonima priče; tu su i neki mozaički romani poput Vremenskih darova (1997).
Slično piscu iz Vremenskih darova, naslovni lik najnovijeg Živkovićevog romana Četiri smrti i jedno vaskrsenje Fjodora Mihajloviča suočava se s otelovljenim vlastitim junacima u crnohumornom krimi-zapletu poglavlja „Vagon-restoran“, budući da ih je, razapet između prividne svemoći tvorca i obavezujućih zakona priče, okrenuo protiv sebe. Štaviše, egzistencija pisca paradoksalno se izjednačava s egzistencijom njegovih likova.
U času kada se sudbinski ukrste paralelni svetovi multiverzuma on, u poglavlju „Park“, bira, odnosno ne može birati, između tri mogućnosti: dugovečnosti i beznačajnog opusa, srednjeg životnog veka i osrednjeg dela i kratkovekosti i velikog dela – poput junaka priče „Telefon“, epiloga Nemogućih priča (2004), kome đavo nudi jednostavnu pogodbu: ispraznu slavu za života ili književnu besmrtnost, ali tek posle smrti.
I u najnovijem Živkovićevom romanu, antropološki pesimizam, koji proističe iz suštinskog nesklada čovekove konačnosti i smrtnosti i prostornog i vremenskog beskraja kosmosa, sagledava se kao tragikomičan i daje autorovom pripovedanju dominantno ironijski prizvuk budući da ne znamo šta bi, da je mogao da bira, izabrao kratkoveki, a genijalni Fjodor Mihajlovič. Jednom nastali, književni likovi iz knjiga Živkovićevog Fjodora Mihajloviča traju i mimo dela u kojem su uobličeni, postaju deo paralelnog sveta s kojim komunicira i u koji zalazi veliki pisac, postajući time i sam lik, čija se književna sudbina razilazi s biografijom realnog autora na više načina.
Zahtevi tržišta
On tako biva žrtva tajanstvenog zločina ili se – poput pisaca „mrtvih duša“ u Amarkordu (2007) – pretvara u poželjnu robu u svetu visoke tehnologije, postajući vlasništvo beskrupuloznih izdavača, koji „doteruju“ njegova remek-dela kako bi postala što poželjnija modernom čitaocu.
Duhovito, prožeto sarkazmom i satirički usmereno prema konzumerizmu savremenosti, treće poglavlje, naslovljeno „Psihijatarska ordinacija“, suočava pisca s novim zahtevima izdavača/vlasnika, porodice Stelovski, potomaka izdavača koji je svojevremeno ucenio Dostojevskog, nudeći mu 3.000 rubalja za pravo da izdaje njegova dela, ali pod uslovom da u izuzetno kratkom roku napiše novi roman.
Slično Živkovićevoj Knjizi (2000), u kojoj prema zahtevima književnog tržišta bivaju preoblikovani Ekovo Ime ruže ili Šekspirov Hamlet, i dela Fjodora Mihajloviča — bivaju ovde „obimno prerađena“, „poboljšana“ i „saobražena našem vremenu“. Kumulacija ovih izmena i ironično intonirano piščevo pristajanje na njih predstavljaju crnohumorni vrhunac romana: od skraćivanja Zločina i kazne, „bar napola“ – i to izbacivanjem misaonog aspekta dela („To usporava radnju i dosadno je…“) i potenciranjem akcije, koja mora biti preoblikovana u duhu „romana detekcije“, što vodi do planiranja drugog dela romana, u kome se preispitivanje i pokajanje junaka zamenjuje serijom novih ubistava u Sibiru – i prilagođavanja dela novim tržištima kojim delo prerasta u višejezični „multiroman“, preko izbacivanja naslova Idiot, kao pogrdnog za „lica s posebnim potrebama”, i preoblikovanja njegovog nosećeg lika u vrlo lukavog i visprenog policijskog istražitelja koji ispituje serijska ubistva lepotica, do preobražaj Zlih duha u roman o duhovima i rodnog i rasnog prilagođavanja Braće Karamazovih i njihovog pretvaranja u Sestre Karamazove..
Sve ovo vodi poželjnim i isplativim multiromanima, televizijskim serijama, beskrajnim nastavcima (od Idiota postaje Naivko, i to u dvadeset devet nastavaka), grafičkim romanima i stripovima, od knjige pravi grotesknu robu, a od pisca najamnika…
Četiri piščeve smrti jednako su generisane sudbinom stvarnog pisca (tu su njegova robija, pripadanje petraševcima, epilepsija, kockarska strast, strah od Trećeg odeljenja carske policije, siromaštvo i iskušenja koje ono nosi) i odnosom Zorana Živkovića prema pisanju i njegovim viđenjem savremene književne scene i njenih naloga, dok vaskrsenje, koje nagoveštava četvrto poglavlje, naslovljeno „Tursko kupatilo“, ostaje ambivalentno i zagonetno.
Srećan ili nesrećan kraj
Sudbina stvaraoca i neizvesnost njegovih izbora, kao i sudbina onih koji, preoblikujući klasično umetničko delo i književno stvaranje uopšte i prilagođavajući ga zabavi i zaradi dolaze do (anti)utopijskog poricanja homosapijensa kao humanistički koncipiranog subjekta i predstavnika biološki najrazvijenijeg i najuticajnijeg živog organizma na svetu (jedina inteligentna vrsta pored čoveka, po Živkoviću, jeste upravo knjiga).
Osnovno pitanje s kojim nas suočavaju Četiri smrti i jedno vaskrsenje Fjodora Mihajloviča jeste ono koliko se i da li se u komercijalizaciji i trivijalizaciji književnog stvaranja narušavaju suština ljudske prirode, ljudsko dostojanstvo, emocionalne sposobnosti i kapacitet, te koliko se prevazilazi i napušta humanitet koji smo do danas poznavali, a koliko je, ipak, reč o neophodnim tehnološki i socijalno uslovljenim promenama preživele prakse začete još u prehumanističkim ljudskim zajednicama.
Pitanje ostaje i da li je to srećan ili nesrećan kraj. Odgovor zavisi od čitaoca.
(tekst objavljen u Kulturnom dodatku dnevnog lista Politika, 23.12.2023)
