DEFINITIVNI DR DŽEKIL i G. HAJD (The Essential Dr. Jekyll and Mr. Hyde), Robert Luis Stivenson;
Leonard Vulf (priređivač)

(ibooks, New York, 2005) 

 

Piše: Ratko Radunović

GOSPODIN HAJD KAO STARO DOBRO VINO 

“Šta se to događa sa mnom? Da li se to moje lice promijenilo?…”

Ako je vjerovati njegovoj supruzi Feni Ozborn, ovo su posljednje riječi izrazito mladog škotskog autora Roberta Luisa Stivensona (R.L.S., 1850-1894), najmanje viktorijanskog od svih viktorijanskih engleskih pisaca, riječi što je uostalom mogao izreći i dr Džekil prilikom transformacije u g. Hajda u famoznoj noveli, kratkom romanu o kom imamo ovo sasvim zadovoljavajuće izdanje, protkano finim anotacijama o nastanku i toku djela.  

Do trenutka kad je publikovao svoj prvi roman, Ostrvo sa blagom (1883), zlatna era Viktorijanizma u nikada jačoj Britaniji bila je okončana. Ako su raniji romanopisci pisali za čitaoca iz srednjeg staleža, autori posljednje dvije decenije istog vijeka uzjogunili su se protiv kulturalne dominacije te klase, okrenuvši se tvrdokornom realizmu. Odrastavši na de Montenjovim besmrtnim esejima, R.L.S. se, i pored toga što je često pisao tekstove i o literarnoj teoriji (napomenuću eseje iz zbirke Umjetnost pisanja; Službeni glasnik, Beograd, 2009), gotovo gnušao religioznih i intelektualnih tema u prozi, pretežno preferišući jednostavnu i suncem okupanu atmosferu romantične priče, zbog čega se, prirodno, razlikovao od takvih novelističkih figura kao što su bili Tomas Hardi, Arnold Benet i Džordž Gising. No, sudeći prema esejima o vlastitom konceptu atipičnog romantizma sa kojim je često diskutovao preko korespodencije sa Henrijem Džejmsom, ovaj pravac je kod njega hodio ruku-pod-ruku sa realizmom drukčijim od realizma njegovih srodnika.

Otuda i hitro stečena slava među čitaocima i poznatim britanskim piscima, namaknuta nakon tek nekoliko romana, igranih komada i putopisa, a zatim i samonametnutog egzila na Samoi, zbog respiratornih problema što je vukao još od djetinjstva. Jedan neobičan podatak upravo je vezan za Konrada koji se divio R.L.S.-ovim djelima, a pogotovo putopisnoj zbirci Priče s južnih mora (1896) i poezijom Balade (1891), do te mjere da ga se isuviše naprasno odrekao nakon njegove smrti.

Na isti način, nije tajna da je R.L.S.-ov mračni i interesantno zapostavljeni roman Osjeka (TheEbb-Tide, 1894) među prvim naslovima koji se bave nadasve modernim motivom što će namah zapljusnuti englesku, a i svjetsku, fikciju, počev sa R. H. Hagardom (Srce svijeta, 1895), H. Dž. Velsom (Ostrvo doktora Moroa, 1896), a naročito Konradom (Srce tame, 1902) – dakle, inostranom zabiti kojom vlada surovi religiozni bijeli čovjek, neempatičan i beskrupulozan.

S druge strane, “Protagonisti priče” garantovano je prvo postmodernističko djelo 19. vijeka u kome se R.L.S.-ovi junaci iz Ostrva sa blagom – Long Džon Silver i kapetan Smolet – sastaju na pauzi između poglavlja 32. i 33. da, “u neposrednoj blizini pripovijesti”, popuše po lulu i popričaju o svojoj međusobnoj bliskosti sa autorom. Recimo, Fani Ozborn se grozila suprugovih sličnih montipajtonovskih storija, očito se mimoilazeći sa njihovom namjenom, dok je Borhes, na primjer, za svoje revolucionarne Maštarije (odn. Ficciones, 1945) napisao da one lično najviše duguju Kafki i “jednoj odveć zaboravljenoj knjižici” – odnosno R.L.S.-ovim posthumno publikovanim Bajkama (1896). Stoga i ne bi trebalo da čudi što je Borhes držao Stivensonove tomove na zasebnoj polici u svojem stanu.             

Ipak, česta, ako ne već najučestalija, tema u R.L.S.-ovim romanima i pričama jeste inherentna dualnost u čovjeku, a što je očevidno bila posljedica kalvinističkog odrastanja u Edinburgu. S obzirom na to da je Stivenson docnije otvoreno pisao o vlastitom ateizmu i liberalizmu, takvo gledište ga je inače, u momaštvu, nerijetko dovodilo u sukobe sa striktnim roditeljima; jednom prilikom je pred ocem, Tomasom, povisio ton i obznanio da mu Crkva i hrišćanska religija nikada nisu pružali utjehu. U najnovijoj R.L.S. biografiji Kler Harman iz 2005., čitamo rečenicu iz izvjesnog pisma što dovoljno govori o napetoj mladosti: “Da sam mogao predvidjeti istinski Pakao nakon toga, mislim da sam im trebao lagati, kao što sam činio do tada.”

Neobičan slučaj Dr Džekila i G. Hajda razlučiv je po pitanju uticaja, počev od pričâ Njemca E.T.A. Hofmana (“Đavolov eliksir”, 1815) i Džejmsa Hoga (Personalni memoari i priznanja osvjedočenog grešnika, 1825), preko E.A. Poa (“Viljem Vilson”, 1839) i Teofila Gotjea, čija je priča “Dvostruki vitez” (1840), inače, donekle i slična Stivensonovoj, takođe inkorporirana u ovo izdanje.

Riznica koju su otvorili njemački romantičari začela je trend koji se ni danas ne zaustavlja, dok se imaginativni motiv doppelgangera prvobitno počeo slivati iz danas oformljenih žanrova poput SF-a i horora. Što se tiče Hofmana, njegova priča kod nas prevedena kao “Peskar” očita je preteča Frankenštajna Meri Šeli. S tim na umu, horor je naročito krcat dvojnicima zato jer je čitav taj žanr sagrađen na ideji o Drugome, gdje Drugo predstavlja one dijelove nas koje društvo, kao uostalom i sâm individualac, smatra apsolutno neprihvatljivim. Te baš zbog svoje upečatljivosti i dobro poznate stivensonovske ekonomičnosti – ako ne radi originalnosti – R.L.S.-ova priča izronila je među stihijom drugih kao obrazac za uspavanu, nezasitu životinju u svakom čovjeku. Polu-zvijer, kako inače Stivenson pravilno predstavlja čovjeka na tom mjestu, prvo je izmislio Đavola pa tek onda svojeg Boga.  

Nakon što je publikovan, na Džekila je generalno gledano kao na zanimljivu ali bezrezervno šokantnu senzacionalističku literaturu popularnu naročito među Francuzima kojoj su se, u trenucima predaha od u mnogome ozbiljnijih tema, odavali bezmalo svi pisci viktorijanske ere. Zapravo, taj naslov je Stivensonu obezbijedio popularnost, ali mu probleme sa krhkim zdravljem nije učinio nimalo podnošljivijim.

Kad je preminuo njegov otac, 1887., bilo mu je zabranjeno da se vrati u Škotsku kako se prehlada od koje je momentalno patio ne bi pretvorila u nešto ozbiljnije. No, i pored neprestanih problema sa zdravljem, R.L.S.-ova sabrana djela danas broje 35 tomova. On je umro prije nego što je završio istorijski roman Veir od Hermistona, što se u kritici drži za njegovo najveće dostignuće. Grejem Grin je upravo zbog Veira i Osjeke R.L.S.-a smatrao jednim od giganata engleske literature (u Trifoovom filmu Farenhajt 451 neki od likova upravo Veira usmeno prenosi drugima).                    

Poštovani buržujski doktor Džekil istovremeno je i naučnik koji prepoznaje dualnu prirodu u ljudskom biću i pronalazi formulu za njeno razdvajanje, dobre strane od zle. Njegov eksperiment podstaknut svojevrsnim napitkom rezultiraće sopstvenom transformacijom u čistokrvnog zlobnika, gospodina Hajda, čije spontano pojavljivanje više ničim neće moći da kontroliše. Ikonografska ličnost Edvard Hajd, kao alter-ego Henrija Džekila, dakle, postaje slobodan da uživa u svojoj indirektnoj nemoralnosti, priklanjajući se oblačenju i manerizmima siromašnih izopštenika, predajući se svojim živahnim impulsima i tajnim zadovoljstvima, pohodeći boemski Soho poput hedonističkog demona.

“Išao je brzo, gonjen strahom, prepirući se sa samim sobom, šunjajući se kroz manje prolazne ulice, brojeći minute koji su ga još dijelili od ponoći. Jedanput mu se neka žena obratila, nudeći mu, ako dobro pamtim, kutiju šibica. On ju je udario po licu i ona je pobjegla.”  Ovaj fragment, u formi iskaza, potpisuje nesrećni dr Džekil, prisjećajući se svojih trenutaka u Hajdovoj koži na samom kraju romana. Objavljen tri decenije prije Frojdovih ideja predstavljenih, recimo, u eseju “Civilizacija i njeno nezadodovoljstvo”, o prednostima civilizacije kod individualca satkanog od životinjskih nagona, Stivenson nam u prvom dijelu romana daje nevjerovatno podesnu metaforu za Frojdovu ideju o kontrastu između superega i ida.   

Kao i Džekilova transformacija u pitanju, i Stivensonova priča takođe ima neobičnu konstrukciju; podsjećajući na epistolarni roman, iskazana je kroz vizuru nekoliko protagonista uz čiju pomoć sastavljamo sliku cjelokupnog slučaja kojim, inače, predsjedava R.L.S. u ulozi naratora. Stiven King je ovu novelu imenovao tehnički najbolje opsluženom pričom ikada napisanom, dok ju je Nabokov nazvao pripovjetkom bližoj poeziji nego uobičajenoj proznoj fikciji (“ova knjiga ima izvrstan ukus vina”) i, stoga ju je uvrstio u isti red umjetničkih djela gdje je prethodno skrajnuo Gospođu Bovari i Mrtve duše.     

I ne samo što ona podiže pitanje o konfliktu između dobra i zla, već i o korelaciji između buržujskih vrijednosti ondašnje engleske, urbanog nasilja i klasne strukture. Henri Džekil je, iako cijenjen, naizgled prilično staložen i neispunjen čovjek u godinama koji ne krije da u jednom dijelu svoje podsvijesti žali što ne može biti iole drukčiji i manje sputan pravilima, poput Hajda u komparativnoj mladosti. Zato njegov alter-ego očito predstavlja nekontrolisanu podsvjesnu žudnju radnog staleža rukovođenog bijesom i frustracijom prema opresivnoj engleskoj klasnoj strukturi.

Inače, Hajda prvi put primjećuju u nevjerovatnom prizoru kad se sudari sa djevojčicom na ulici i onda hladno prelazi preko nje, prvih nekoliko koraka je, štaviše, vukući za sobom, nemilosrdno je gazeći cokulama kao da ni ne zna da se ona nalazi poda njim, drobeći sve po njoj, i ostavljajući je, napokon, na kaldrmi, da u paklenom bolu vrišti koliko je grlo nosi. Nedugo potom, Hajd usmrćuje i eminentnog engleskog političara, Denversa Kerua…

Zapravo, u potpunosti je jasno zbog čega je britanska javnost na prvu loptu uzmakla pred ovakvim slikama, prozvavši Džekila senzacionalističkim. Henri Džejms je primijetio da je Stivensonov kratki roman bio isuviše popularan da bi se odmah proglasio remek-djelom. Džejms, dabome, nije postavljao pitanje Stivensonovog spisateljskog talenta, koliko je primjećivao da je novelina strelovita popularnost definisala Džekila kao priču pretjerano pristupačnu masovnoj publici.              

Ovo ibooks-ovo izdanje u sadržaj je inkorporiralo još četiri poznate Stivensonove priče, takođe anotirane, kao i filmografiju naslovâ snimljenih po noveli. U jednom dodatku ćemo naići i na dvije skice domicila Henrija Džekila.

Najznačajniji dio apendiksa, međutim, predstavlja desetak književnih recenzija napisanih uoči publikacije Džekila, nalik na uvijek dobrodošla, iako odveć nabijena, Nortonova kritička izdanja. Jednoumni predgovor Leonarda Vulfa je pretežno usmjeren na život R.L.S.-a i malo toga ima reći o samom djelu i njegovom uticaju, kao uostalom i o R.L.S.-ovom uticaju, na edvardijansku generaciju. Anotacije koje ovdje nisu pominjane iz jednog prostog razloga sežu od pretpostavki kako su, odakle i zbog čega nastala imena Džekila i Hajda pa do pojašnjavanja brojnih Stivensonovih pasusa i autorovih namjera iza njih, orijentišući se kako prema njegovom životu tako i prema njegovim brojnim filozofskim esejima.

Glupo je reći da pobrojano nimalo nije korisno, no ako pred sobom u finom imprintu i prevodu (npr. biblioteka Orfej, Nolit, 1956) imate Stivensonov danas kanonski tekst što se služi svojom kolažnom naracijom ne bi li ispitao dvosmjernu realnost i fiktivnu reprezentaciju koju dobar dio postmodernih pisaca još uvijek istražuje, onda je ibooks-ovo izdanje sasvim suvišno. Umjesto toga pogledajte Džekila (2007), najskoriju BBC-ijevu inkarnaciju u vidu mini-serije koju je napisao uvijek inovativni Stiven Mofat.          

 

(tekst je prvi put objavljen u rubrici “Art”, podgoričkih “Vijesti”)