Zanimljive pojedinosti iz knjige Marka Andersona, “Šekspir” pod drugim imenom

 

 

Novinar Mark Anderson je dvadeset godina istraživao život Edvarda de Vira, 17. Erla od Oksforda, i već na početku svoje kvintesencijalne biografije ovog kosmopolite, objavljene 2005. i krcate adendumima kao i ekstenzivnom bibliografijom, stavlja nam na znanje da odgovor na pitanje ko je pisao Šekspirove drame ne može biti tako direktan kao što se isprva čini.

Anderson na nekoliko mjesta ponavlja, i ne krije, da su njegovi dokazi u potpunosti indirektni i spekulativnog karaktera, međutim kao što nismo u stanju naći nepobitne dokaze da je glumac sa imenom Vilijem Šekspir pisao djela koja mu se pripisuju, isto tako je nemoguće nedvosmisleno dokazati da je de Vir bio čovjek iza Šekspirovog imena. Uostalom, iako postoji posvećena, doduše, veoma klimava nauka prema kojoj se određuju datumi pisanja/objavljivanja Šekspirovih drama nakon 1604. godine, Anderson drži da je dedukcija koja će nesumnjivo proisteći iz mnoštva neposrednih dokaza da je de Vir pisao Šekspira daleko manje zahtjevna.

Recentna hrabra holivudska drama, Anonymous, predstavlja glumca Vilijema Šekspira iz Stratforda-na-Ejvonu kao frontmena pjesnika i tekstopisca sa elizabetanskog dvora, Edvarda de Vira, Erla od Oksforda (1550-1604). I dok pomenuti film, zarad uzbudljive priče, vitoperi pojedine istorijske činjenice (kao što to, uostalom, radi i Kaufmanov film Quills, o Markizu de Sadu), ubacujući u postojeću zavjeru još jednu (labavu “Princ Tjudor” zavjeru), de Virov tajni život, koji je inače vodio kao slavni autor, sigurno nije jedna od njih. Prema Andersonovoj tvrdnji, sve veći broj šekspirijanskih eksperata, kao i obožavatelja, danas ne sumnja da je de Vir bio engleski Bard.

Izvjesni književni kritičar je još 1589. godine napisao da će de Vir eventualno biti prepoznat kao jedan od najistančanijih tekstopisaca svoje ere, “ako je prvo moguće obznaniti njegove  radove i učiniti ih dostupnim javnosti sa ostalima.” Iako je samo šesnaest do dvadesetak mladalačkih poema pripisano de Viru – neke zavidnog kvaliteta, a neke i ne baš zavidnog – nijedan od njegovih dramskih ili poetskih radova iz zrelije faze nisu preživjeli pod njegovim imenom. Mladi de Vir je inače bio aktivni pokrovitelj literature i drame, kao i sponzor pozorišnih trupa.

“Ja mislim da je Oksford pisao Šekspira”, najpoznatiji sineasta i šekspirijanski glumac prve polovine 20. vijeka, Orson Vels, rekao je u intervjuu 1954. godine. “U suprotnom bih baš trebao da se potrudim da objasnim neke užasno smiješne koincidencije.”

Ukratko, Šekspirovi i de Virovi savremenici prvi su pokrenuli ovu priču. Pojedini pisci prije četiri vijeka sugerisali su da je glumac sa imenom “Shakspere” bio lažnjak i običan frontmen, ličnost koja stoji iza neke znamenitije osobe. To je, recimo, uradio elizabetanski satiričar, Džozef Hol, u seriji pamfleta gdje je drugim riječima tvrdio da tajanstveni autor objavljuje značajne radove pod tuđim imenom, poput epske poeme Venera i Adonis, prvog Šekspirovog publikovanog rada.

Pjesnik Džon Dejvis će opisati Šekspira kao “našeg engleskog Terencija”, aludirajući pritom na starorimskog glumca/autora za kojeg su učenjaci iz Dejvisovog vremena, oslanjajući se na glasine podstaknute istorijskom hronologijom još od Cicerona pa do Montenja, govorili da je bio frontmen jednog ili više rimskih aristokratskih pisaca. 1615. godine, jedan neoriginalni pjesnik, Ričard Bretvejt, napisao je da najznamenitiji tekstovi Elizabetanskog doba “tavore pod sjenkom pozajmljenog imena”.

U svojoj knjižici, Da li je Šekspir mrtav, Mark Tvejn sardonično zaključuje da Šekspir uopšte nije bio poznat tokom svojeg doba, čak ni nekoliko generacija kasnije. Sa druge strane, njegovi komadi su od početka bili popularni pa, ako ih je on već napisao, velika je šteta što nije ni stigao objasniti svijetu da je to on uradio, a ne da se pravi autor samo skrivao iza njegovog imena.

Još jedan veliki pisac, Henri Džejms, dijelio je sa Tvejnom ogradu od konvencionalne Šekspirove biografije. Svojem prijatelju napisao je da je “prosto opsjednut uvjerenjem da je božanski Vilijam najveća i najuspješnija laž nametnuta strpljivom svijetu.”

Gdje, onda, početi sa istragom? Da odmah bude jasno, do danas nije pronađen ni jedan originalni Šekspirov rukopis. Dakle, najveći lov za jednom od najznamenitijih ličnosti u istoriji još nije doveo ni do jednog njenog manuskripta, korespodencije, dnevnika, sveske, bili čega što bi ukazalo da je ta ličnost doista i postojala, odnosno da se uopšte i znala kreativno služiti pernicom. Ipak, naučnici su proglasili autentičnim samo šest Šekspirovih potpisa na dokumentima koja su, najzad, sastavili drugi ljudi. Istovremeno je utvrđeno da se glumac iz Stratforda potpisivao kao Will Shakspere (umjesto Shakespeare, kako su o njemu pisali savremenici), i izuzev nekoliko sopstvenih riječi u vlastitom testamentu, gdje ženi ostavlja svoj “drugi po redu najbolji krevet” i malo novca, to je doslovno sve što imamo od najvećeg pisca Zapadne civilizacije.

Prvo na šta se zavjerenik u ovom slučaju usredsređuje jeste očigledno nepominjanje zamašne Šekspirove biblioteke, jer čovjek koji je pisao ona djela očito je imao, ako ne enciklopedijsko, a onda je sigurno bio u kontaktu sa znanjem o filozofiji, pravu, astronomiji, lingvistici, botanici, muzici, klasicima, medicini, itd.

Šekspirovski kanon ukazuje na reference iz više od dvije stotine knjiga kojima se ovaj autor služio prilikom pisanja svojih drama, dok neke od njih nisu ni mogle biti nađene u Engleskoj (u nedostatku biblioteka), već samo na evropskom kontinentu, i to na grčkom, latinskom, francuskom, italijanskom i španskom jeziku. Inače, u elizabetanskoj Engleskoj godišnje je štampano oko 150 knjiga, i to uglavnom knjiga o religiji, medicini i pravu, tako da je sakupljanje sekularne literature (pjesama, drama, i sl.) iziskivalo truda i, prije svega, novca.

Uporedbe radi, obratimo pažnju na druge autore iz istog perioda. Otkriveno je, na primjer, nekih 200 knjiga koje su pripadale znamenitim ljudima ranog 17. vijeka, kao što su bili pjesnik Džon Don i tekstopisac Ben Džonson. Od Šekspira nije ostala nijedna.

S druge strane, nije da Šekspir sasvim nestaje sa istorijske scene; ličnost koja se zvala Will Shakspere definitivno je postojala. O njoj postoje brojni dokumenti, ali oni je prikazuju u poslovnom svijetlu, kao glumca i upravitelja pozorištem, kroz komercijalne aktivnosti i tužbe; nijedan “Šaksperov” zvanični dokument ne ističe nikakav dokaz o formalnom obrazovanju ili tutorstvu toga individuuma. Na kraju se u Šekspirovom testamentu može vidjeti i podroban popis svega onoga što je posjedovao, gdje čak popisuje i svoju “posrebrenu posudu” i “drugi po redu najbolji krevet”. Umetnute su riječi kojima se zavještava i novac trojici prijatelja-glumaca da bi mogli kupiti prstenje za korotu.

Tom prilikom, taj, očito najsveobuhvatniji popis stvari u njegovom životu, nigdje ne uključuje ni riječi o pozorišnoj ili književnoj zaostavštini, dakle ništa o manuskriptima, tekstovima, knjigama… o onome što jedan tekstopisac najviše čuva. Štaviše, uoči Šekspirove smrti, 1616.g., polovina njegovih tekstova još nije bila zvanično ni publikovana, međutim ni oni se nisu našli u posljednjem testamentu – ništa što bi na potpisnika pokazalo kao na iole validnog autora.

Mit da je Šekspir “malo znao latinski, a još manje grčki jezik” – što je proisteklo iz poeme Bena Džonsona – pretvorio se u prirodni zaključak u šekspirijanskim studijama: htjeli mi to priznati ili ne, Šekspir je bio jedan od najučenijih autora u istoriji. Štaviše, vrijedi pomenuti da eksperti još uvijek drže do toga da Šekspir nikada nije napuštao London, a jedan od provjerenih fakata iz Šekspirove konvencionalne biografije glasi da njegova žena i djeca nisu posjedovali nikakvo obrazovanje.

Tek neki fragmenti iz Šekspirovih radova sasvim dovoljno ukazuju na čovjeka koji je bio upoznat sa osobenim, prvostepenim znanjem o određenim lokacijama i kulturama, a što se tada nije moglo naći u knjigama, niti naučiti u školama. Tekstovi i poeme otkrivaju kosmopolitu koji je mnogo putovao – čovjeka intimno upoznatog sa italijanskom i francuskom kulturom nedokučivoj iz druge ruke. Šekspir postavlja radnje brojnih drama u Francusku i Italiju, isto kao što to radi sa Engleskom. Jednostavno je reći da je neke podatke o stranim zemljama mogao tu i tamo naučiti od drugih ljudi, ali detalji koje prevashodno potenciraju šekspirijanski eksperti otkrivaju čovjeka širokog akumena.

Kralj Henri V sadrži scenu napisanu u potpunosti na dvorskom (i lascivnom) francuskom jeziku, dok protagonisti i situacije u Uzaludnom ljubavnom trudu otkrivaju nedvosmisleno poznavanje francuskih manira, manerizama i dvorske kulture toga podneblja. Šekspir je, recimo, znao da su firentinski građani bili poznati po svojoj aritmetici i knjigovodstvu (Otelo); znao je da je Padova bila “kolijevka vještinâ” (Ukroćena goropad; ili, zavisno od prevoda, Ukroćena zloća), a da je Lombardija bila “lijepi vrt velike Italije” (ibid.); znao je da je jelo od pečenih golubica bilo odvajkada cijenjeno jelo na italijanskom sjeveru (Mletački trgovac). Pogotovo je poznavao Veneciju, bezmalo poput Londona. Njegovom pažljivom oku nisu mogle izmaći pa ni najsitnije venecijanske stvari: na primjer, dva glasa venecijanskog dužda u gradskom vijeću, ili da je noćna policija, Signori di Notte, bila karakteristična za Veneciju, kao i inostrani grad u kome su venecijanski židovi obavljali većinu svojeg posla – Frankfurt.

Anderson, u elektronskom izdanju svoje studije, skreće pažnju na knjigu sada već pokojnog Ričarda Pola Roa, Šekspirov vodič kroz Italiju: Prateći Bardova nepoznata putovanja, publikovanu prošle godine u prestižnoj kući Harper Perennial. Roov vodič nipošto nije konspirativnog karaktera, već njegov autor doslovno slijedi cjelokupnu geografiju i puteve kojima su hodili, ako ne već Šekspir, a onda njegovi protagonisti u italijanskim dramama. I na kraju poručuje da stručnjaci, koji su još uvijek voljni tvrditi da Šekspir nikada nije napustio London, još jednom dobro promisle o svojim dubioznim zaključcima.

“U Šekspirovim dramama postoji skrivena Italija”, piše Ro. “To je ingeniozno opisana Italija koja nijednom do sada nije priznata, niti se o njoj čak i sumnjalo – tokom svih ovih 400 godina – osim nekolicine posvećenika. Ona je savršeno precizna; ona je dozlaboga izdetaljisana; ona je, prije svega, fascinantna.”  A, kao što je hrabro dokumentovano od strane Roa, koji je koristio Šekspirove drame kao neku vrstu putopisa, lista italijanskih lokacija portretisana u tekstovima i pjesmama praktično može poslužiti i kao manifest de Virovih putovanja po toj regiji tokom perioda 1575-76.

Dalje, poeme Venera i Adonis i Otmica Lukrecije (ili, Silovanje Lukrecije) posvećene su Erlu od Sautemptona, visokom elizabetanskom dvoraninu. Za Sautemptona se konvencionalno pretpostavlja – iako bez ikakvih dokaza – da je bio Šekspirov mecena. Određeni broj izučavaoca tokom prethodna dva vijeka posvećeno su tragali za dokazima ove tvrdnje, ali uzalud. Kao što Anderson pokazuje u svojoj knjizi, ove posvete jednome Erlu sa Elizabetinog dvora izgledaju smislenije da su bile napisane od strane Edvarda de Vira. Makar iz razloga što se u vrijeme kada su posvete i napisane – 1593/94. godine – na Sautemptona gledalo kao na potencijalnog muža de Virove ćerke, Elizabet.

Džon Adams, jedan od utemeljivača Amerike, iskazao je svoju skepsu nakon posjete Stratfordu, napisavši da zaista ništa nije ostalo od toga genija, “ništa što bi nas moglo informisati koje je obrazovanje, koje društvo, koja zgoda uslovila da se on najednom okrene slovu i drami.” Skoro iste sentimente je imao i Vašington Irving poslije slične posjete Engleskoj, iskreno se čudeći kako, i pored tolike praznine u Šekspirovom životu, njegovi biografi očito imaju pune ruke posla. Volt Vitmen, 1888., kazao je svojem povjereniku da je ubijeđen da “Šaksper” o kome se priča nije mogao napisati ono šta mu se pripisuje. Za njega je taj slučaj odavno bio zatvoren.

Uprkos tolikom bogazu u autorovoj biografiji, nailazi se na mnoštvo korelacija između života čuvenog zemljoposjednika, plemića i tekstopisca Edvarda de Vira i onoga Šekspira koji jeste napisao drame. Ovdje vrijedi pomenuti satiričara, Tomasa Neša, što je 1592. godine publikovao pamflet u kome piše o de Viru i njegovom pustolovnom, raskalašnom životu, tepajući mu “mladi gospon Vilijam”, dok na drugom mjestu umjesto de Virovog imena upotrebljava inicijale W.S.; na kraju je Neš njegovo žitije uporedio sa životima najpoznatijih Šekspirovih protagonista: Hamletom, Romeom, Otelom, Falstafom i Kraljem Lirom.

Vjerovatno najveća koincidencija u istoriji zapadne literature nalazi se u pismenom panegiriku Edvardu de Viru od strane literatija, Gabrijela Harvija, profesora retorike na Kembridžu, koji je očito žudio postati njegov lični sekretar, i to iz doba kada je “Šaksper” iz Stratforda tek bio napunio 14 godina (1578.). U pismu stoji rečenica, neprevodiva u svakom smislu jer bi prevod bio beznačajan, ali zacijelo dovoljno jasna domaćem čitaocu: “Thine eyes flash fire, thy will shakes spears.” Will shakes spears.

Otac Edvarda de Vira, osim nepreglednog bogatstva, imao je svoje putujuće pozorište. Umro je kada je Edvardu bilo 12 godina, a od četvrte godine dječak je bio u rukama profesora Ser Tomasa Smita, protestantskog učenjaka sa Kembridža, porodičnog prijatelja koji je dobio na korišćenje jedan od 300 zamaka de Virovog oca.

Ser Tomas Smit, advokat, svuda je sa sobom nosio ogromnu biblioteku što je brojala oko 400 tomova i bio je jedan od vodećih pravnih umova elizabetanskog doba. Smita je, osim ekonomije, takođe interesovala matematika, geografija i astronomija – sâm je bilježio detalje o opažanju supernove 1572. godine.

Smitov tekst o vladi i politici, De Republica Anglorum, očito će uticati na Šekspira dok bude pisao Ravnom mjerom i Julija Cezara. Smitove opservacije o izgovoru u španskom jeziku pojaviće se u Uzaludnom ljubavnom trudu. Smitovu fascinaciju hortikulturom, farmakologijom i medicinom očito je dijelio i Šekspir, a za njega specijalisti u ovim disciplinama pišu da je Šekspir očito bio “izuzetni baštovan”, kao i “školovani apotekar i student medicine”. Isto tako, Smit se nije klonio ni od jeretičkih spisa, uvijek u svojoj biblioteci čuvajući Kopernikov revolucionarni traktat o kosmologiji, De Revolutionibus, a sa njime i kompletna djela Makijavelija.

Obzirom da su Oksfordi bili među najstarijim engleskim porodicama i 400 godina prisutni u centru engleske politike, De Vir je, nakon očeve smrti, prebačen na Elizabetin dvor kako bi ga vaspitao i obrazovao Ser Vilijam Sesil, rizničar, državni sekretar, vođa obavještajne službe i najveći državnik svojega vremena, čovjek koji je stoljećima priznavan kao istorijski prototip za lik Polonija (kraljevog savjetnika) iz drame Hamlet. I ne samo to, Sesil je bio na čelu jedne od najznamenitijih škola za dječake u toj eri, odakle je ostao sačuvan de Virov kurikulum.

Prvi de Virov tutor bio je Lorens Nol, 1563. godine, a interesantno je da jedina kopija najvećeg engleskog epa, Beovulf, nosi upravo Nolov potpis. U stvari, kao i caričini dragulji, taj manuskript je bio nedostupan bilo kome van Sesilovog dvora, odnosno Sesilove škole, a postoje stare tekstualne analize koje nedvosmisleno povezuju Beovulfa i Hamleta, bez obzira što autori tih analiza nisu bili u stanju objasniti kako se Šekspir u to doba mogao dokopati pomenutog epa.

Naime, kada Hamlet ubija svojeg strica, Klaudija, u posljednjoj sceni te tragedije, referentni izvori u igranom komadu se mijenjaju i Šekspir prestaje da se koristi starom danskom legendom o kraljeviću Hamletu, nego počinje da se služi legendom o Beovulfu. U stvari, Beovulf je taj ko vodi moralni duel sa zatrovanim bodežom; takođe je Beovulf taj koji se okreće svojem lojalnom drugu i moli ga da njegovo ime i sve ono za šta se borio prenese dalje; isto tako Beovulf je taj koji, nakon smrti heroja, dramatizuje dalja previranja oko trona uslovljena nadiranjem strane vojske.

Drugi de Virov tutor je vjerovatno bio de Virov stric, Artur Golding, koji je nekoliko knjiga posvetio Edvardu, pišući o njegovoj nezajažljivoj gladi za znanjem, što nam daje uvid o intimnom poznanstvu te dvije osobe; ipak, Goldingov biograf iz prošlog vijeka tvrdi da on jeste bio de Virov tutor. Golding je bitan zato jer je na engleski preveo Ovidijeve Metamorfoze, Šekspirov očito najomiljeniji izvor citata, pored Biblije. Šekspirijanski kritičar, Ser Sidni Liv, napisao je da “nas učestalo korišćenje karakteristične frazeologije Goldingovog prevoda ubjeđuje bez ikakvog presedana da je Šekspir ovaj prevod vjerovatno znao napamet.”

1564. godine de Vir je dobio diplomu univerziteta Kembridž, a dvije godine kasnije i Oksforda. Anderson pretpostavlja da su obje diplome bile počasnog karaktera. U to doba, počasna diploma sa Oksforda nosila je veću težinu nego obična diploma, jer je značilo da ih dobija osoba što se više isticala od, recimo, standardnog đaka. Tako da je u neku ruku moguće zaključiti da je već u 16. godini de Vir imao magistarsko obrazovanje.

Ono što je još zanimljivo vezano za zbivanja nakon ceremonija primanja diploma na ova dva univerziteta, nakon završenog Kembridža, kraljičinu povorku zaustavila je gomila dječaka sa univerziteta i zamolila je da prisustvuje njihovom igranom komadu. Kraljica, inače protestantkinja po vjeroispovijesti, je objeručke pristala i onda bila svjedokom drame tako prgavog anti-katoličkog karaktera, da to njeni biografi nigdje i ne pominju.

O ovome se, inače, zna samo iz korespodencije španskog ambasadora koji je u tome trenutku kraljici Elizabeti pravio društvo; u poruci je napisao: “Nećete vjerovati što sam upravo vidio.” Ono što je ambasador vidio 1564. godine jeste grupicu dječaka obučenu u odore nekih biskupa, koji su očito nedavno bili bačeni u zatvor iz određenih razloga. Prvo je istupio londonski biskup; on je u ruci nosio jagnje koje je žvakao dok je hodao. Za njim je išao drugi biskup, sa maskom psa na licu, i on je naizgled razbibrižno grickao hostiju, itd.

Kraljica što se uvijek trudila voditi delikatnu balansirajuću igru između katolika i protestanata, ovoga puta nije mogla tolerisati ovakvo skandalozno bezbožničko ponašanje šačice studenata, a naročito kada je religija bila u pitanju, tako da je ustala usred igrokaza i jednostavno otišla, ostavivši iza sebe ljude da se iščuđavaju šta se to dogodilo. Španski ambasador piše da su i osobe sa bakljama što su osvijetljavale pozorište takođe naprasno otišle i ostavili sve prisutne u mrklom mraku.

Anderson navodi da se o ovom zbivanju iz 1564. godine šuškalo na Elizabetinom dvoru, te da su pojedini stari eksperti ukazivali na njegovu vezu sa Hamletom, gdje kralj ustaje i odlazi usred Hamletovog igrokaza (“Kralj ustaje!” / “Prekinite predstavu!” / “Osvijetlite mi! Hajde!” / “Buktinje! Buktinje! Buktinje!”). To je inače jedini zabilježeni slučaj da jedan engleski monarh ustane usred igrokaza i demonstrativno napusti prostoriju. “De Vir je očito bio tamo, pa je to metnuo u Hamleta“, piše Anderson.

U sedamnaestoj godini de Vir odlazi u najprestižniju pravnu školu u Engleskoj, almu mater Ser Vilijema Sesila, Grejs In, gdje nastavlja učiti o pravu o kojem ga je već podučavao prvi tutor, Ser Tomas Smit. Grejs In je od Sesilove Škole inače bila udaljena manje od jedne milje, a u nju će Sesil eventualno poslati svoje sinove i svojeg drugog budućeg zeta (Sesilov prvi zet biće Edvard de Vir). S druge strane, Šekspir je, i to su zaključili brojni pravnici, nedvosmisleno posjedovao ekstenzivno pravno obrazovanje. Pravni istoričar Ričard Grent Vajt napisao je da je Šekspir znao pravo “kao da je to bio dio jezika u njegovoj svakodnevnici, ne čineći pritom nikakve greške na koje može ukazati naučeni profesionalni kritičar.”

Za razliku od današnjih pravnih obrazovnih ustanova, u elizabetanskim pravnim školama redovno su organizovane i pozorišne manifestacije kao dio obaveznog kurikuluma. U njima su gostovali najveći pjesnici i tekstopisci kasnog 16. i ranog 17. vijeka, uključujući Frensisa Bomonta, Džona Forda, Džona Marstona, Ser Džona Dejvisa, Tomasa Kempiona i Džona Dona. Negdje između januara 1566. i marta 1567., slavni dramaturg, Džordž Gaskojn, organizovao je dva igrokaza za studente Grejs Ina: Jokastu i The Supposes.

De Vir je bio u rodbinskoj vezi sa Gaskojnom, i ako je de Vir propustio Gaskojnove predstave u Grejs Inu, sigurno je imao pristupa njima u školskim arhivama ili kod samoga autora. Kad smo već kod toga, Gaskojnov čak i revolucionarni tekst The Supposes, danas se drži za prvu dramu iz žanra elizabetanske komedije – ona izvlači ono najbolje iz kontemporarnih italijanskih komedija, uključujući jaku žensku ulogu i nešto razuzdaniji zaplet. Štaviše, Gaskojnova komedija Šekspiru će biti veoma interesantna, isto kao i onaj incident sa kraljicom Elizabetom u Kembridžu tri godine ranije. De Vir će doslovno ukrasti neke dijelove podzapleta iz The Supposes, a očito i temu cjelokupnog komada, za Ukroćenu goropad.

Štaviše, u Grejs Inu će de Vir naći još jednu inspiraciju za Hamleta, u slučaju Hejls protiv Petija. Hejls je inače jedan od ljudi koji su sa odlikom završili Grejs In, a koji se 1554. udavio u rijeci. U pitanju je bio poznati sudija i slavljeni protestant što je, otkad je Meri Tjudor došla na vlast, i dalje bez problema kažnjavao katolike. A čim je Hejlsova smrt proglašena suicidom, čovjekova zaostavština je data kruni, da bi je kruna onda porazdavala drugim ljudima. Njegova porodica je svoju zemlju, prirodno, zatražila natrag, pa se u centru svega podiglo pitanje nasljedstva posjedâ. To je de Viru veoma značilo zbog svojeg naslijeđenog bogatstva koje je bilo zamašno i što se momentalno nalazilo pod nečijim starateljstvom, ali koje, kao što izgleda, nije za sobom povlačilo samo moć i blagostanje, već i ogromne troškove.

Na neki način, de Vir je htio svoju zemlju natrag, a prije svega pravni fragmenti ovoga slučaja nedvosmisleno se parodiraju u Hamletu i doslovno čitaju kao skeč iz Montija Pajtona. Uostalom, de Vir u Hamletu, u sceni sa grobarima gdje se raspravlja o Ofelijinoj smrti, ukazuje na državni pravni sistem koji, poslije smrti vlasnika, zakonski može ostaviti njegovo dijete bez sredstava za život.

De Vir je kasnije oženio ćerku Ser Vilijema Sesila, a taj brak je naprečac propao onoga dana kada mu je neko od posilnih natuknuo da mu žena nije vjerna. Dok je putovao Francuskom de Vir je osluškivao nagovaranja sopstvenog Jaga kojeg je uzeo zdravo za gotovo i zbog čega je bezmalo nasrnuo na svoju ženu, dok poslije toga ekscesa nisu bili zajedno punih sedam godina. Ova svađa može poslužiti i kao svojevrsni ukaz na eksplicitna seciranja sličnih zbivanja o ljubomori i izdajama u Šekspirovim dramama poput Otela, Zimske priče, Mnogo vike ni oko čega i Simbelina.

Iz de Virovog prvog braka došle su tri ćerke koje su naslijedile porodično sjedište otuđenog i sve siromašnijeg oca dok je još bio živ (Kralj Lir). De Vir je imao relativno blisku iako teturavu vezu sa kraljicom Elizabetom – koju je portretisao na razne načine, recimo kao domišljatu i šarmantnu Oliviju (Dvanaesta noć), uticajnu goropadnicu Kleopatru, ekscesivnu Veneru i ugroženu Kresidu. De Virov tast je bio istorijski prototip za Polonija; de Virov zet je poslužio za Petručia; de Virova sestra kao šablon za Petručijevu Kejt; njegova prva žena, Sesilova ćerka, En, za Ofeliju, Dezdemonu i Heru (između brojnih ostalih); druga de Virova supruga je poslužila za Porciju; njegova najstarija ćerka za Mirandu; a njen suprug za Mirandinog Ferdinanda.

Kao što je pomenuto, de Virova mlađa sestra je bila poput zapaljive granate i u namjeri da sebi nađe valjanog muškarca (kraljica je obično odlučivala o svakom aristokratskom braku), bezmalo se samovoljno upustila u brak sa raspuštenim avanturistom i vojnikom sličnog karaktera, Peregrinom Bertijem, odnosno Lordom Viloubijem, pa se donekle s pravom može ustvrditi da je njihova bizarna romansa parodirana u Ukroćenoj goropadi.

De Virov dragi rođak pogubljen je zbog pokušaja svrgavanja Kraljice Elizabete, pa je sudbina njegova tri sina opisana u komadu Kako vam drago (ili, Šta god hoćete). U tridesetoj godini, de Vir je postao umiješan u vanbračnu vezu koja je doslovno uslovila sukobe po ulicama Londona između njegove porodice i porodice njegove ljubavnice, elizabetanskim Montagjuima i Kapuletima. Istovremeno se De Virova najstarija ćerka zaplela u dvije izuzetno komplikovane bračne veze sa dvojicom mladoženja, a na šta se aludira u drami San ljetnje noći (ili, Snoviđenje u noć ivanjsku). De Virova sopstvena romansa, a naročito kada su mirazi i bračni ugovor u pitanju, precizno je oslikana u Veselim ženama vindzorskim.

Isto tako, tokom njegovih dvadesetih godina, de Vir je živio u Veneciji (gdje je upao u nevolje zbog zaduživanja kod lokalnih židovskih zelenaša), a posjetio je i druge gradove po Italiji i Francuskoj, koji će eventualno postati središta za više od tuce Šekspirovih drama; na tome putu, počev od francuskog dvora Anrija IV, prvi put će se upoznati sa italijanskom sofisticiranom komedijom commedia dell’arte, koje su u Engleskoj bile nepostojeće, a od kojih će obilato pozajmljivati za svoje drame. Anri IV je bio veliki poklonik italijanske komedije i za vrijeme dok je de Vir boravio na njegovom dvoru, Anri IV se upravo vratio iz Venecije i Anderson pretpostavlja da su se tu i upoznali, jer je sa sobom francuski kralj namjenski doveo i italijansku pozorišnu grupu kako bi mogao uživati u italijanskim komedijama.

Najzad, neke geografske lokacije – a Anderson za probu nabraja komedije Sve je dobro što se dobro svrši i Dva plemića iz Verone – jedino korespondiraju sa godinama kada je de Vir boravio na tim mjestima, i drugačije ih je nemoguće tumačiti, osim ako se kaže da je Šekspir, koji navodno nije napuštao London, doslovno prošao njima i popisao ono što je vidio.

Tu je i de Virov rastrojeni zet (iz Ukroćene goropadi), Peregrin Berti, sa kojim je u međuvremenu Edvard postao blizak. Berti je u dva navrata završio u ulozi engleskog ambasadora po kraljičinom naređenju kao uvaženi gost na danskom dvoru u Elsinoru; depeša, koja se danas čuva u Britanskoj biblioteci, otkriva banket kome je Berti prisustvovao, a gdje su takođe bili dvorani sa imenima Rozenkranc i Gildenstern.

Peregrin Berti se tom prilikom upoznao i sa Tihom Braheom, čuvenim astronomom, u njegovoj opservatoriji, koji je deset godina ranije u sazviježđu Kasiopeja promatrao supernovu, zvijezdu koju i Hamlet pominje u istoimenoj drami. De Vir, koliko je poznato, nikada nije putovao u Dansku, ali je svojeg zeta, nekadašnjeg Petručia iz Goropadi, metnuo i u Hamleta kao engleskog poslanika (ambasadora) koji prenosi vijest da su Rozenkranc i Gildernstern mrtvi.

Najautobiografskiji od svih Šekspirovih komada upravo je Hamlet, jer doslovno omogućava uvide u odista brojne veze sa skoro svakom fazom de Virovog života, koji je, kao i njegove drame, generalno bio prožet pričama o nasljedstvu, tutorstvu, sebičnosti, ljubomori, izdaji i anonimnosti. Tu je de Vir najmanje dobar prema sebi, očito zbog prokockanog života, a na meti poruge se nalaze i njegov tast, Vilijem Sesil, kao i prva žena, Sesilova ćerka, En. Najočigledniji primjeri su u potpunosti preuzeti iz de Virovog života.

Dok je Edvard u dvadeset šestoj godini putovao Francuskom, sreo je tevtonskog princa koji je pred njegovim očima, ne bi li se istakao, prodefilovao sa svojom vojskom; de Vir je osjetio ljubomoru jer se nije imao pohvaliti svojom vojskom, poput njegovih nadasve slavnijih predaka. Uskoro se de Vir ukrcao na brod koji su preoteli gusari; ovi gusari su de Vira skinuli do gole kože i ostavili na engleskoj obali; njegov sluga je ispovijedio ovu priču. Edvardu je život pošteđen samo zato jer ga je neko od otmičara prepoznao.

U sceni IV Hamleta za koju ne postoji nikakav poznati referentni književni izvor, Hamlet prvo sreće nadiruću vojsku kraljevića Fortinbrasa, a zatim se ukrcava na brod kojeg preuzimaju pirati, u kušnji koja Hamleta, poniženog, ostavlja nagog na danskoj obali. Ovo prepričava Hamletov prijatelj, Horacio.

Što se toga tiče, i de Virov bliski rođak, vojnik vrijedan pomena i na kojeg se de Vir rado ugledao, nosio je ime Horacio. Posljednje Hamletove riječi koje ovaj prenosi Horaciju mogu da se uzmu kao i povik svakom čovjeku koji želi slušati: “Dobri Horacio, kakvo ranjeno/ Ime bi posle mene ostalo,/ Kad se ništa ne bi znalo. Ako ikad,/ Ikada srcu tvome bejah drag,/ Večitoj sreći nemoj ići još,/ U grubom svetu ovom vuci dah/ Tegobno, da moju povest pripovedaš.”

Ispada da je Šekspir bio najautobiografskiji autor koji se ikada latio pera. A da bismo ovo prepoznali, kaže Anderson, čitalac samo mora redefinisati – Šekspira. Na primjer, Mnogo buke ni oko čega djelimično postaje izvinjenje za autorove mladalačke prestupe i obijesti prikazanim udramama Zimska priča i Romeo i Julija. Makbet, Kako vam drago i Soneti i ostala poezija, svi ponaosob istražuju različite reflektivne uglove o istom personalnom iskustvu: službi porotnika na legendarnim elizabetanskim suđenjima o izdajstvima. Sporedni likovi iz Hamleta i Zabune (ili, Komedije nesporazuma) postaju kompletni u Ukroćenoj goropadi i Antoniju i Kleopatri. Bard, u ovom novom svijetlu, postaje bezmalo ispovjedni tekstopisac karakteristično ispred svojeg vremena – modifikujući razne izvorne tekstove u riječi koje su ogoljavale njegovu dušu, iako iza prividno bezbjednog imena drugog čovjeka.

Iako je ovim interesantnim podacima samo zagrebana površina o Šekspirovom tajnom identitetu, oni koji njeguju konvencionalnu biografiju, kao ultimativni dokaz i sasvim logično pokazuju na prvo izdanje kompletnih Šekspirovih drama iz 1623. godine, kome su, u formi svjedoka potpise dali njegovi prijatelji iz teatra Gloub, kao i autor Ben Džonson. Mark Anderson piše da se ovome dokazu obavezno mora staviti i politička pozadina.

U to doba, de Virov sin, 18. Erl od Oksforda, Henri, doslovno je čekao na svoju egzekuciju zato jer je bio protiv savezništva sa Španijom, koja je mogla vratiti katolicizam u Englesku. Politička pozadina ove priče omogućava pojavu Šekspirovih sabranih djela u vidu posljednjeg pokušaja da de Virovi potomci sačuvaju književni legat njihovog patrijarha po svaku cijenu. Jer, u slučaju da Španija dobije primat u Engleskoj, novi režim kome englesko pozorište nije nikada slalo dobre poruke i koga je često karakterisalo kao antihriste, vjerovatno bi satrlo cjelokupni Šekspirov opus.

Štaviše, potpisi na izdanju sabranih djela, osim Džonsona, broje i članove Šekspirove pozorišne grupe. Oni su inače podnijeli vlastima molbu vezanu za njihova prava u Gloubu, i sve što su mogli napisati o Šekspiru jeste da je on bio “jedan od glumaca”.

Što se tiče Bena Džonsona i njegovog svjedočanstva o autentičnosti Šekspirovih sabranih djela, on je na drugim mjestima isto tako nanio štete Šekspirovom imenu. Recimo, jedan Džonsonov sonet, izruguje se “pjesniku-majmunu” za koga autor kaže da se može prepoznati kao najveći autor toga doba ali samo zato jer uzima misli drugih ljudi i prisvaja ih za sebe. Dalje, u svojem igranom komadu iz 1599., Džonson parodira Šekspira bukvalno po imenu, satirizujući moto na njegovom porodičnom grbu, čija je centralna figura vepar koji, prema Džonsonovim riječima, izgleda kao da mu je neko upravo otfikario glavu. Vepar je, inače, bio prastari heraldički amblem porodice Edvarda de Vira, 17. Erla od Oksforda.

De Vir je, na kraju, umro 1604. godine. Tu se postavlja i pitanje šta je sa svim onim, možda i najznačajnijim Šekspirovim dramama, objavljenim u periodu 1605-1613. godine? Međutim, kako ne postoji nijedan originalni Šekspirov tekst i kako nijedan drugi dokument ne obezbjeđuje nepobitan datum njegove kompozicije, ono što ostaje jeste hrpa učenjačkih pretpostavki i hipoteza – neke bolje utemeljene u provjerenoj istoriji od drugih.

U suštini, ne postoji “standardna” hronologija Šekspirovih drama. Tzv. Riversajd Šekspir, udžbenik koji se koristi u većini škola, smješta 11 Šekspirovih drama nakon 1604. To su: Kralj Lir, Makbet, Antonije i Kleopatra, Koriolan, Timon Atinjanin, Perikle, Simbelin, Zimska priča, Bura, Kralj Henri VIII i Dva plemenita rođaka.

S druge strane, izvjesno ortodoksno učenje, danas nadasve jeretičko, tvrdilo je da je Šekspir prestao pisati nakon 1604. Po tome pitanju saglasili su se pojedini stručnjaci. Anderson uzima tri najjača dokaza za post-1604. godinu, a to su drame Makbet, Henri VIII i Bura. Na kraju se dolazi do zaključka da se i ne radi o toliko jakim dokazima, već više o stavu “može, a i ne mora”, čemu je lako podudariti i suprotstaviti kontra-dokaze. Najzad, jedan ekspert, nimalo svjestan značenja koje ima 1604. godina, direktno je pokazao šta sve uključuje pomenuto procjenjivanje Šekspira. U Memoarima o životu i pisanju Bena Džonsona (1756) V.R. Četvud zaključuje, na osnovu dokumenata o izvedbama, da se “krajem te godine [1603.] ili početkom naredne vjeruje da je Šekspir uputio posljednji pozdrav sa pozornice, i kao pisac i kao glumac.”

Anderson, kao i svi izučavaoci Šekspira, za nepobitan dokaz uzimaju: datum publikacije neke drame. 1593. godina bila je Šekspirov debi, kada se pojavila poema Venera i Adonis. Tokom  naredne dekade, novi Šekspirov komad pojavljivao se u književnoj formi otprilike dvaput godišnje. Onda je 1604. godine Šekspir zaćutao. Od tada je tišina prekinuta dva puta. Prvi put tokom perioda 1608-09. kada se de Virova druga žena, sada udova, Elizabet Trentam de Vir, spremala da iseliti iz kraljeve palate u Hekniju, gdje je živjela sa svojim suprugom nekoliko godina do njegove smrti. U tom periodu se publikuju četiri nova Šekspirova rada (Perikle, Kralj Lir, Troil i Kresida i Soneti). Druga prilika počinje sa prvom publikacijom Otela (1622) a kulminira naredne godine sa publikacijom sabranih djela (ukupno 37), od kojih se 18 njih pojavljuje prvi put.

Anderson ističe da i rana istorija Šekspirovih reprint-izdanja pokazuje da je 1604. krajnja granica. Neke Šekspirove drame su traljavo sastavljena i loše opremljena verzija teksta kojim su se služili glumci za vrijeme izvedbi, neka vrsta današnjeg piratskog filma. Drugi Šekspirovi tekstovi, u vidu odgovora piratizovanim izdanjima, pojavljuju se kao originali, hvalisavo ističući naslovnice na kojima piše sve o autorovim potencijalnim revizijama i korekcijama.

Tako, na primjer, naslovnica Romea i Julije (1599) bilježi da je tekst “iznova korigovan, uvećan i poboljšan”, dok treće izdanje Ričarda III (1602) samo bilježi da je “iznova uvećan”. Naslovna strana drugog izdanja Hamleta, iz 1604., tvrdi da je dati tekst “iznova štampan na novom tisku i uvećan koliko se god to moglo, na osnovu originalne i besprijekorne kopije”. Nakon 1604. godine nije više bilo nikakvih ispravki na novim izdanjima starih Šekspirovih drama.

Još jedan uvid u mogućnost da je Šekspir zbilja prestao sa pisanjem 1604. godine jeste pojedinost da je on u svoje radove nemalo puta unosio kontemporarne naučne događaje sve do kraja 16. vijeka, koji izučavaocima mogu služiti kao svojevrsni orjentir. Pa, opet, i sa time se prestaje u njegovim dramama nakon de Virove smrti 1604.

Recimo, supernova iz sazvježđa Kasiopeja 1572. godine pominje se u Hamletu. Teorija o geomagnetizmu Vilijema Gilberta (1600) inspirisaće geomagnetnu metaforu u Troilu i Kresidi. A spektakularna supernova u oktobru 1604., kao ni Keplerova revolucionarna studija o planetama iz 1609. godine, nisu zavrijedile pominjanje u kasnijim njegovim dramama. Sa ovime su takođe konzistentni i referentni izvori kojima se služio Šekspir. Obično su to djela publikovana od 1560. pa do 1590. godine; a potom, osim dvije publikacije iz 1603. godine, pada i posljednja zavjesa. Sa de Virovom smrću naizgled se gasi i Šekspirova fabrika.

Recimo, u studiji od osam tomova Džefrija Buloua, Narativni i dramski izvori kod Šekspira, ovaj ekspert iz 20. vijeka nalazi samo jedan jedini post-1604. izvor za koji autor tvrdi da je bliži “vrlo mogućem” nego “možda” ili “vjerovatnom” po pitanju toga da li ga je Šekspir koristio kao uticajni izvornik. Inače, taj Bulouov izvor je primarni dokaz da je Šekspirov posljednji komad, Bura, napisan 1611. godine.

Kako je čitava ova “oksfordijanska” teorija da je de Vir pisao Šekspirova djela nastala na osnovu neposrednih dokaza pomoću kojih se već 90 godina gradi slučaj uz pomoć zaključivanja i spekulisanja, bolje reći poput rješavanja zagonetke, ne bi li se najposlije stvorila slika koju je nemoguće poreći, ona kao teorija zasigurno nikada neće umrijeti, jer je činjenica da se svako malo ažurira.

U međuvremenu je pronađena de Virova tzv. ženevska Biblija, opasana porodičnim grbom, štampana na engleskom jeziku od strane engleskih izgnanika u Švajcarskoj u periodu 1569-70. (u Engleskoj se sveto pismo smjelo čitati samo na latinskom i grčkom). De Virova Biblija se čuva u Foldžerovoj Šekspirovoj Biblioteci u Vašingtonu. Ona sadrži 1,028 de Virovih rukom napisanih anotacija o tome što je čitao, zapažao i smatrao zanimljivim iz Starog- i Novog Zavjeta, te Anderson ovo drži kao najznačajniji novi dokaz o de Viru kao Šekspiru.

Pomenute anotacije u sačuvanoj de Virovoj Bibliji otkrivaju jedinstvenu vezu sa brojnim idiosinkratičkim biblijskim referencama pronađenim u Šekspirovim komadima i poemama. U njegovim pismima nađeni su i podaci na italijanskom jeziku, vezanim za italijansku Bibliju koju je de Vir očito posjedovao; recimo, tokom putovanja kroz Italiju kupio je jednu grčku Bibliju i poštom je poslao kući.

Doduše, samo je 37 odsto potenciranih biblijskih stihova iz de Virove Biblije upotrijebljeno kod Šekspira, dakle svaki četvrti stih, zaključio je profesor Rodžer Stritmater, koji je pomno istraživao ovu knjigu, a onda i doktorirao na toj temi. Paralele sežu od tematskih – dijeljenja jednog motiva, ideje ili tropa – pa do verbalnog – korišćenja imena, fraza, ili formulacije koja sugeriše određeni pasus iz Biblije.

Dabome, ovo ne znači da se Šekspir služio samo ovim izdanjem, već da je stotine aluzija na biblijske pasuse iz njegovog kanona uzimano i iz drugih izdanja svetog pisma. Tu se nalaze mnoge koincidencije, a pojedine su i statističkog karaktera. U smislu, ako je kod Šekspira korišćeno 37 odsto biblijskih stihova iz de Virove Biblije, Stritmater je sproveo istu računicu na djelima Frensisa Bejkona (2%), Edmunda Spensera (5,4%) i Kristofera Marloua (6,8%).

Koincidencija ili ne, de Virova Biblija naposljetku i te kako svjedoči o visokom obrazovanju, kao i o nekim interesovanjima njenoga vlasnika, što je još jedan plus za “oksfordijance”. A time je, iz ove perspektive, nepobitno utvrđeno da su se i Šekspir i de Vir služili brojnim izdanjima Biblije. Nije mnogo, ali je u neku ruku i sasvim dovoljno.

Šta još reći? Epitaf na “Šaksperovoj” nadgrobnoj ploči unutar Crkve Trojstva u Stratfordu-na-Ejvonu sačinjava jedan nepriličan i bezmalo posramljujući kvazi-gotski stih. Mark Tvejn je to najbolje objasnio:

“Koliko je moguće da to neko zna i da može dokazati, Šekspir od Stratforda napisao je samo jednu pjesmu tokom čitavog svojeg života. I ona je autentično njegova. On odista jeste napisao tu jednu pjesmu – i to je fakat kojeg je prosto nemoguće osporiti; i štaviše napisao ju je cipan-cijelu; napisao ju je od početka pa do kraja on sâm i to je iznjedrivši direktno iz vlastite glave. Potom je naredio da se ta kreativna rabota ureže na njegov grob, pa su tu želju i otjelotvorili. A pjesma i danas počiva na njegovom spomeniku. Evo nje:

 

Dobri prijatelju, uzdrž’ se ako boga znadeš

Da prašinu opasanu ovdje ne izrovariš.

Nek bude blagosiljan čovjek koj’ poštedi kamenice ove,

A nek’ proklet bude onaj koji pošene kosti moje.

 

…Šekspir je vjerovatno bio već naveliko mrtav dok je sastavljao ove stihove. Pa i dalje, ovo je samo nagađanje. Naši dokazi su, na kraju krajeva, indirektni i spekulativni. Unutrašnji dokazi.”

Za razliku od Frojda hipnotisanog cjelokupnom ovom teorijom, koji Edvarda de Vira čak pominje i u svojoj autobiografiji, Tvejn, na žalost, nikada nije imao prilike čuti nešto više o tom 17. Erlu od Oksforda, a kamoli o mogućnosti da je on u stvari pisao Šekspirova djela.  

 

 

(Prvi put objavljeno u podgoričkim Vijestima)