Istoričar i teoretičar književnosti, akademik Predrag Palavestra, preminuo je u utorak u 85. godini.

Palavestra je rođen u Sarajevu 1930. godine. Studije je završio na Filološkom fakultetu u Beogradu, gde je doktorirao 1964. godine. Redovni član Srpske akademije nauka i umetnosti postao je 1988. godine i u tri navrata je bio sekretar Odeljenja jezika i književnosti SANU. Za člana Akademije nauka i umetnosti BiH izabran je 1990.

Kao književni kritičar pisao je za list Politiku, bio je urednik “Književnih novina” i časopisa “Savremenik”. Radio je kao direktor Instituta za književnost i umetnost u Beogradu, a dva puta je bio izabran za predsednika Međunarodnog PEN centra Srbije.

Autor je i urednik mnogih dela iz oblasti istorije i teorije književnosti, među kojima su i dela posvećena fantastici u srpskoj književnosti: “Srpska fantastika” (SANU, 1987) i “Knjiga srpske fantastike XII—XX veka” (u dva toma, 1989). 

{AF}

Odlomak iz eseja “Kritičke odlike srpske fantastike” Predraga Palavestre:

                   Čovek savremenog doba vlada moćnim, apokaliptičkim silama samouništenja, koje je postalo realnost života na pragu 21. veka, te više nema potrebe da pojam čuda vezuje za neprirodno, onostrano i vanzemaljsko, u šta je srednjovekovni kaluđer verovao kao u svakidašnju formu svoga duhovnog sveta. Današnjem čoveku čudesno je ono što je još nedosegnuto i neobjašnjeno. Prostor koji je ranije bio označen kao fantastičan sveden je na najmanju meru: mnoge neprirodne pojave objašnjene su kao prirodne i zakonite, mnoge tajne sile su obuzdane, a mnoge misterije ne samo otkrivene nego već stavljene u službu čoveka. Ono što je juče bilo čudo, danas je postalo izazov, sa kojeg je spala zastrašujuća maska tabua. Nekad isključivo spiritualna i mistična, fantastika je danas sekularna, alegorična i ironična. Upravo zato neki savremeni teoretičari književnosti odlučno svode fantastiku isključivo na čiste fantastične žanrove, iz kojih su sasvim isključili naučnu fantastiku, avanturističke romane, trilere i pornografiju sve ono što se ostvaruje u sadržaju, a ne u svekolikoj književnoj strukturi fantastičnog teksta, i što govori o mogućnim svetovima do kojih nauka i tehnologija (pseudo-nauka i pseudo-tehnologija) još nisu dosegnule; naučna fantastika počiva na mogućem, a čista fantastika na nemogućem. Izmene u pojmu fantastike i promene u strukturi žanra – koje su se mogle pratiti kako u iskazu, položaju i ulozi pripovedača, tako i u prirodi priče i u njenom značenju – išle su uporedo sa promenama u modelu vladajuće kulture, zadržavajući uvek, kao i sam mit, nepromenljivo jezgro (invarijantu, paradigmu). U srpskoj fantastici, svaka promena odnosa prema onome što se smatralo natprirodnim, čudesnim i nestvarnim, bila je vezana za promene u svesti i znanju, za izmene u duhovnim potrebama, moralu, verovanjima, težnjama i jeziku kulture datoga vremena. Ta kulturna ideologija nije morala biti vladajuća; naprotiv, kada je rušila navike, ona je najčešće bila u opreci i sukobu sa zvaničnom ideologijom vladajućih slojeva -nudila je alternativu, neku drugu mogućnost za izlazak iz duhovnog tesnaca. Samo time mogu se objasniti tvorački talozi drevnih kultura u duhovnom nasleđu i jeziku onih naroda koji su kroz istoriju rasli i napredovali uprkos nepovoljnim životnim okolnostima, istorijskim nedaćama i nemirnom podneblju. Koreni srpske fantastike sežu duboko u prošlost, jednim krakom u staru slovensku mitologiju, a drugim – možda čak i jačim – u nepoznato preistorijsko duhovno nasleđe Balkana. Do njega su odvajkada s lakoćom stizali svi prednjoazijski mitovi iz „kolevke vera”, mešajući se s izvornim kulturama i tradicijama doseljenika. Nevidljivi slojevi stare duhovnosti morali su ostati negde u dnu podsvesti mlađih, kasnije pridošlih i uobličenih kultura, bar kao tragovi obrednih magijskih rituala i animističke svesti, koji su se u docnijem folklornom nasleđu mogli sačuvati kao osnovne paradigme fantastičnog. Tu se možda kriju mnogi ključevi za raspoznavanje mističnih znamenja dobra i zla, tajnih simbola, zaštitnih vradžbina i strahovanja, koji su se, kao potisnute i prividno prevaziđene praznoverice, zadržali i do danas ne samo u narodu nego i kod obrazovanijih ljudi. Književna fantastika i umetnička imaginacija iz tog nepresušnog bunara vuku svu neiscrpnu moć dočaravanja drukčijih, alternativnih svetova, gde se ustanovljuju drukčija pravila života – pravila svojstvena fantastičnim književnim žanrovima. U takvim pričama, kao i u drevnim predanjima i bajkama, lako se pomeraju uobičajene granice vremena i prostora, prekoračuju razlike između mogućeg i nemogućeg, između gornjeg i donjeg sveta, između svoga i tuđeg zakona. Odnosi koji su utvrđeni u realnom svetu gube se ili obrću naglavačke, a to još više proširuje mogućnost beskonačnog variranja fantastičnih motiva. Mimetička svojstva pripovetke održavaju se pretežno u detalju, dok se didaktička svojstva potiskuju u pozadinu. Tako se postiže poznati efekat „oneobičavanja”, tj. prodora fantastičnog u sferu realnog, na čemu se, dobrim delom, zasniva sva poetika fantastične priče.

Zahvaljujući tim protejskim svojstvima, i gotovo nepresušnim vrelima u duhovnoj tradiciji i kulturnoj podsvesti naroda, folklorna fantastika ostaje glavni izvor građe i za modernu srpsku fantastiku.

Srpska fantastična književnost radije i lakše menja ikonografiju, dekor i spoljašnju formu neobične priče nego njenu unutrašnju strukturu, jezgro i tvoračku motivaciju samog žanra. U srednjevekovnoj srpskoj književnosti, kao i u celom hrišćanskom svetu, pojam fantastike zavisio je pre svega od biblijske mitologije i crkvenih učenja. Bez obzira na to iz čega je proisticala, na šta se naslanjala i šta je sve u sebi prerađivala, hrišćanska dogma je svoju eshatološku filosofiju ovog i onog sveta gradila na veri u čuda, koja jedina mogu održavati vezu i sklad između vidljivog i nevidljivog. Doživljaj natprirodnog i čudesnog u hagiografskim spisima i životima svetaca bio je osnova motivske strukture izgrađene na jedinstvenim temeljima – na opštoj veri u čudesa. Nju su podjednako delili i obrazovani i neobrazovani slojevi društva, ujedinjeni zajedničkom hrišćanskom ideologijom i opštom vizijom sveta. Provala nestvarnog i natprirodnog u strukturu priče o životu, doživljajima i posmrtnom čudotvorstvu srpskih svetitelja – kakav je, na primer, bio sv. Simeon (Stefan Nemanja), čija biografija, iz pera njegovih sinova, arhiepiskopa Save i kralja Stefana Prvovenčanog, stoji u temelju srpske pisane književnosti – bila je, nesumnjivo, izraz verovanja u čuda i, u tom smislu, potvrda vere, ali nipošto forma tzv. čiste fantastike, u kojoj je čudesno samo sebi cilj. Čuda sv. Simeona kao i čudesa mnogih drugih srpskih svetitelja često su bila u službi profanih, ovozemaljskih, pa čak i praktičnih državnih i ratnih potreba, što govori o tome da se već na samom početku srpske fantastične književnosti u njoj mogu razlikovati dva tipa fantastike: intencionalna i neintencionalna fantastika. Čudesno takođe ima dva svojstva: čistog mističnog zanosa, vizije i otkrovenja, koje vodi ka spoznaji Boga, i sekularizovanog čuda, koje fantastičnu priču usmerava u određenom pravcu, daje joj moralni smisao i didaktičku svrhu. Jače naglašenu vaspitnu crtu i u srpskoj srednjevekovnoj književnosti imale su starozavetne apokrifne priče i parabole o čudima, o uznošenju na nebesa (Knjiga o Varuhu, Viđenje Isaijino) ili o silasku u pakao (Obilaženje Bogorodice po mukama), o strašnom sudu, o postanju i apokalipsi (Tajna knjiga ili upit Ivanov), kojima su i kanonske i jeretičke crkve strogošću jezovitih upozorenja pridobijale pastvu za svoja učenja. Taj usmereni strah od iskušenja, kazne, nečistih sila, pakla i večitog ispaštanja – koji je u jarkim bojama i živopisnim slikama bio označen kao suprotnost ozarenoj ideji blaženstva – u narodnoj mašti se mešao s paganskim duhovnim nasleđem. O jačini toga prodora srednjevekovne fantastike u duhovnu kulturu i folklorno nasleđe naroda može posvedočiti kretanje jednog motiva, koji je sam po sebi bio daleko manje upečatljiv od zastrašujućih predstava zlih demona u crkvenim spisima i propovedima. Preuzet iz antičke književnosti (od Pseudokalistena) – koja je kao svetovno štivo nesumnjivo imala manji krug primalaca nego crkvena i verska književnost, koja je bila deo misije i obreda – motiv „tamnog vilajeta” ušao je u srpsku narodnu tradiciju preko srednjevekovnog Romana o Aleksandru Velikom (Srpske Aleksandride), ali je tek u narodnom predanju dobio onu misaonu dubinu, simboliku i nadistorijsko dejstvo, onu zgusnutost značenja i pregnantnost svevažeće arhetipske paradigme, koju u srpskoj duhovnoj tradiciji taj motiv ima kao simbol svekolikog sudbinskog prokletstva. Tamni vilajet je sudbina i paradigma svih graničnih i marginalnih kultura što se kolebaju između dva izbora, između dva sveta i dve mogućnosti, između carstva nebeskoga i carstva zemaljskoga: „Ako uzmeš, pokajaćeš se; ako ne uzmeš, pokajaćeš se.”

{/AF}