Miodrag Milovanović: Kratak prilog za istoriju srpske naučne fantastike

Miodrag Milovanović[1]

Kratak prilog za istoriju srpske naučne fantastike

 

 

Uvod

 

Naučna fantastika (Science Fiction – SF) žanr je popularne kulture koji se ispoljava u više medija: književnosti, filmu, stripu, itd. Ovaj članak ima nameru da ukratko prikaže razvoj srpske naučne fantastike, a deo je šireg napora na prikazu istorijata SF-a na prostorima bivše Jugoslavije. Pored srpskih autora, u okviru ovog teksta biće prikazani i crnogorski autori, bez namere da to predstavlja bilo kakav politički stav. U članku će najviše pažnje biti posvećeno naučnoj fantastici u književnosti, ali će ukratko biti reči i o određenim aspektima naučne fantastike u drugim medijima.

Pre svega, pokušaćemo da definišemo predmet ovog teksta, što nije nimalo lak zadatak. Ako se radnja nekog romana ili filma odigrava u svemiru, ako srećemo inteligentna vanzemaljska bića, ako junaci putuju vremeplovom, onda će većina nas nepogrešivo identifikovati neko ostvarenje kao naučnu fantastiku. Problem nastaje kada se odmaknemo od centralnih, opšteprepoznatljivih motiva i tema i dođemo do onih koji se mogu naći i u drugim srodnim žanrovima (na primer, epskoj fantastici i fantastici natprirodnog).

U teorijskoj literaturi prisutno je preko stotinu definicija naučne fantastike i svaka od njih manje ili više uspešno odražava određene aspekte ovog žanra, ali je sasvim izvesno da nijedna od njih ne obuhvata sve pojavne oblike naučne fantastike. Međutim, pošto je neophodno odrediti granice unutar kojih će se nalaziti ostvarenja o kojima će biti reč u ovom tekstu, poslužićemo se parafrazom definicije koju je dao Darko Suvin, a koji kaže da je “differentia specifica” naučne fantastike postojanje značajnog “novuma”, koji se “kognitivno” objašnjava. Ili, uprošćeno, svako naučnofantastično delo uvodi pretpostavku koja uzrokuje da se svet u tom delu suštinski razlikuje od našeg sveta, pri čemu se ta razlika može/mora objasniti putem nauke (ili, u najgorem slučaju, nekakve “paranauke”), uz neophodan uslov da je ta promena značajna za karakter samog dela.

Već iz same definicije jasno je da smo na pogodbenom terenu i da ponekad od samog čitaoca zavisi da li će određeno delo percipirati kao naučnu fantastiku. Na primer, ako se glavna junakinja ubode na preslicu i zaspi stogodišnjim snom, onda je to za većinu čitalaca nesumnjivo bajka – fantastika. Ako dotična popije tečnost za kriogeno zamrzavanje, pa je vanzemaljci probude posle sto godina, onda smo gotovo sigurno na terenu naučne fantastike – jer pisac koristi dostignuća (para)nauke da stvori svet u kome je ovako nešto moguće. Ali šta ako pisac na duže vreme uspava glavnu junakinju, ali nam do kraja ne otkrije razlog spavanja, već samo povremeno ostavlja natuknice iz kojih teško možemo sa sigurnošću zaključiti bilo jedno, bilo drugo?

Pogotovu je u poslednje vreme postalo veoma teško razlučiti žanrovsku književnost od književnosti “glavnog toka” ili “književne matice”, jer pisci iz oba “tabora” sve češće koriste slične teme i motive. Na primer, krajem 1980-ih i početkom 90-ih jedan od vodećih pravaca na srpskoj književnoj sceni bio je postmodernizam, koji je koristio tehnike oduvek prisutne u naučnoj fantastici (građenje fiktivnih svetova itd.). Takođe, u poslednje vreme sve više se javljaju ostvarenja za koje se odomaćio naziv slipstream fantastika, a koja predstavlja još jedan pojavni oblik “graničnih slučajeva”. Ovu vrstu fantastične proze, prema SF piscima Jamesu Patricku Kellyju i Johnu Kesselu, autorima antologije Osećati se veoma čudno: Slipstream antologija, ne bi trebalo smatrati žanrom, već više književnim efektom, poput komedije ili horora, jer je u njenoj suštini “kognitivna disonanca” (spoznajna neusklađenost). Pisci koje se najčešće pominju kao predstavnici ove vrste proze su Haruki Murakami, )Paul Auster, Margaret Atwood, Christopher Priest, Angela Carter, Michel Houellebecq, Cormac McCarthy i drugi.

Treba napomenuti da će ovaj prikaz pratiti razvoj naučne fantastike, tako da će u prikazu “srednjih” razdoblja biti gotovo isključivo okrenut “čistijim” naučnofantastičnim delima, dok će u prikazu početaka SF-a na ovim prostorima, ali i novijih tendencija, biti znatno fleksibilniji, s tim da će se i tada razmatrati prevashodno žanrovska fantastična književnost, odnosno, pored naučne fantastike biće uzimana u obzir i dela epske fantastike (fantasy), fantastike natprirodnog (horor), kao i neka dela takozvane slipstream fantastike.

 

Srpski proto-SF

Kao što se u istorijama svetske naučne fantastike navode pojedina dela Lukijana iz Samosate ili Jonathana Swifta kao primeri takozvanog proto-SF-a, ostvarenja nastalih pre diferencijacije SF-a iz ostatka književnosti[2], tako i u srpskoj književnosti postoje određena dela sa pojedinim elementima karakterističnim za žanr naučne fantastike, nastala u periodu kada kod nas naučna fantastika još nije bila prepoznata kao samostalni žanr. Pri tome se misli na prisustvo u delima određenih tema i motiva koje naučna fantastika deli sa pojedinim oblicima fantastičke proze (mitsko-folklorna fantastika, fantastika natprirodnog, religijska fantastika, onirička fantastika itd.), s jedne strane, kao i na njihovo javljanje u različitim naučno-popularnim, utopijskim, futurističkim, eshatološkim i drugim, najčešće nebeletrističkim tekstovima.

U srpskoj književnosti određeni motivski elementi karakteristični za ovaj žanr mogu se naći još u Romanu o Aleksandru Velikom, poznatom i kao Aleksandrida. Ovo delo predstavlja slobodan južnoslovenski prevod grčkog spisa nepoznatog autora (koji se često imenuje kao Pseudo-Kalisten) iz II-III. veka nove ere, verovatno nastao na našem jeziku u trinaestom veku. Aleksandar na osvajanjima u Evropi, Africi i Aziji putuje kroz čudesne krajeve, sreće se s kepecima, divljim ženama, kentaurima, džinovima, a stiže i do kraja Zemlje. Tokom tih putovanja Aleksandar upoznaje neposredne potomke Adama i Eve, koji žive u višim etičkim sferama. Moguće je da su pojedini delovi Aleksandride pronašli mesto i u narodnom predanju gde se javljaju kao priča o “Tamnom vilajetu”.

Srpski naučnik Atanasije Stojković[3] piše početkom 19. veka delo pod nazivom Fisika (1801-1803), u kome daje svoja razmišljanja o prirodi, nauci, ali i mogućnosti života na drugim svetovima. Stojković u tim, uslovno rečeno, “astronomskim” pasažima “mašta o beskonačnom ‘množestvu svetov’, o apsolutnoj ‘točki’ u svemiru, iz koje se može sagledati čitav kosmički poredak i u kojoj se – možda – taj poredak i formira; tu se još opisuje sunčev svet, druge naseljene planete i ‘lune’, te zvezdane civilizacije …” (Damjanov, 106-107)

U srpskoj predromantičarskoj prozi, uglavnom prosvetiteljsko-racionalističkig prosedea, čest je slučaj da pisci u tekst uvode fantastične elemente, pretežno vezane za fantastiku natprirodnog (horor), kako bi se dodatno pojačao efekat racionalnog razrešenja i istakao prosvetiteljski ključ. Slične su tendencije bile i u drugim književnostima (Damjanov, 106-107). Međutim, povremeno oni idu toliko daleko, da u tom razjašnjenju posežu za dodatnim fantastičnim efektima. Primer je roman Osveta i sudbina (1833) Jevstatija Mihajlovića, “gde se sve na kraju objašnjava u jednom ključu koji otkriva pravu, ne-fantastičku pozadinu čitavog horor sloja ovog romana, ali koji i sam svoje tumačenje zasniva na fantastičkim elementima: na priči o čudotvornom napitku, što predstavlja tipični rekvizit, tačnije topos romantičarske fantastike, kakav ćemo naći kod Hoffmana, Poea i drugih. Mihajlovićev čudotvorni napitak ima to svojstvo da umrtvljuje i oživljava ljude, i na taj način su moguće njihove prividne smrti i povratci iz sveta mrtvih.” (Damjanov, 197)

Tekst Milana Jovanovića[4] “Nove varoši – novi Beograd” (1867), objavljen u časopisu Vila, prikazuje budućnost prestonice za koju se tvrdi (kao i danas) da joj je “suđeno da bude jedna od najvažnijih trgovačkih varoši na istočnom suhozemlju Evrope.”

U Srpskom omladinskom kalendaru (1871) objavljen je anonimni tekst “Beograd posle 200 godina.” U njemu je u sadašnjem vremenu dat opis urbanističkih, društvenih, privrednih i kulturnih prilika u Beogradu dva veka od trenutka pisanja teksta. Ljudi budućnosti uživaju u životu, oslobođeni rada zahvaljujući napretku nauke i tehnologije. Pretpostavlja se da je taj tekst napisao Đorđe Natošević[5].

Nijedno od navedenih ostvarenja ne može se u potpunosti svrstati pod odrednicu SF u smislu definicije koju smo naveli na početku teksta, bilo zbog činjenice da su u najvećem broju u pitanju naučno-popularni ili utopijski tekstovi, a ne fikcijski, bilo zbog toga što su u njima samo prisutni određeni motivi koji karakterišu naučnu fantastiku. Međutim, njihovo postepeno uvođenje u srpski kulturni milje stvorilo je povoljnu klimu za pojavljivanje prvih “pravih” SF ostvarenja.

 

Počeci srpske naučne fantastike (1872-1941)

Iako se, kao što je prethodno navedeno, u pojedinim prevedenim delima ili delima izvorno nastalim na srpskom jeziku pre 1872. godine mogu prepoznati određeni elementi naučnofantastičnog diskursa, prvo ostvarenje koje poseduje sve elemente ovog žanra je novela Put na zvezdu Danicu, koju je prema nepoznatom izvorniku “posrbio” S.V.S. Ovu novelu je 1872. u zasebnoj svesci objavila Štamparija Bukovale i Mijovića. Glavni junak se otiskuje u svemir “vetrenim šmrkom koji se kretao jakim elektromagnetima”. Za održavanje toplote junak koristi negašeni kreč koji prska vodom. Putujući eterom, prolazi pored Meseca, čija suprotna strana vrvi od života. Na Veneri ga dočekuje atmosfera bogata kiseonikom i travnate ravnice. Stanovnici “Danice” stvorenja su slična ljudima, samo “uzrasnija” i zlataste boje kože od sunčane “prepeke”. Dok junak ubrzano uči jezik domaćina, saznajemo i osnovne pojmove o postanku Zemlje, nastanku života, Suncu, kao i uspostavljanju blagostanja na “Danici”. Slede i raspave o umetnosti, poseta pozorištu, saznajemo da i na Jupiteru ima razumnog života itd. Pripovedač se zaljubljuje u ljupku domorotkinju Celiju, ali ona umire i glavni junak vraća se, razočaran, na Zemlju.

Postoji podatak da je 1872. u časopisu Istok (br. 35) objavljeno ostvarenje Svetislava Vulovića[6] “Posle nekoliko hiljada godina”, sa podnaslovom “Prema Andersenu”. Nažalost, ovaj broj časopisa Istok nije sačuvan, tako da ne znamo ni tematiku ni karakter dela. Hans Christian Andersen ima među bajkama i jednu pod naslovom Posle hiljadu godina.

Već sledeće godine u časopisu Budućnost serijalizovan je prvi SF roman u Srbiji, Putovanje u sredinu Zemlje Julesa Vernea, koji je zatim objavljen kao knjiga u izdanju Štamparije N. Stefanovića i Družine.

Daleko najznačajnije ostvarenje srpske naučne fantastike 19. veka je drama Posle milijon godina Dragutina Ilića[7], objavljena 1889. u časopisu Kolo. U pitanju je storija smeštena u daleku budućnosti u kojoj su, posle propasti ljudske civilizacije, preživeli samo otac i sin, Natan i Danijel. Njih zarobljavaju viša bića, pripadnici “Duho-sveta”, sposobna za kretanje po svemiru. Natan i Danijel pokušavaju da se odupiru, ali ih pripitomljavaju i poklanjaju Svetlani, pripadnici tog novog soja. Nesrećni Danijel zaljubljuje se u svoju gospodaricu, ali ona ne razume njegove postupke, jer ljubav je emocija koja je odavno istrebljena. Drama se tragično završava, jer Danijel izvršava samoubistvo, a za njim odlazi i Natan. Iako se u drami mogu naći mnogi elementi postapokaliptičke, religijske proze, utemeljenje teksta na dijalogu sa darvinizmom, kao i prisustvo karakterističnih SF motiva, čine Ilićevu dramu jednom od prvih originalnih naučnofantastičnih drama u svetu. Zanimljivo je da je on na njoj radio i 25 godina posle objavljivanja, unoseći izmene i dopune u tekst. Nažalost, ova drama nije na adekvatan način doprla do Ilićevih savremenika, jer je prvi put odigrana na daskama Narodnog pozorišta u Beogradu tek krajem 20. veka.

Bajka Jovana Subotića[8] objavljena je prvi put 1891. godine u časopisu Javor, nekoliko godina nakon smrti pisca. U pitanju je, očigledno, nedovršena pripovetka, koja, po svedočenju uredništva časopisa, potiče još iz 1858. godine. “Iako Jovan Subotić polazi iz – za njegov fantastički opus karakterističnog – prostora folklorno-fantastičke imaginacije i njoj bliskog žanra bajke (…) on se već negde na početku drugog dela pripovetke otiska čudesnim čunom u visine, ka Mesecu, da bi zatim sve do kraja Bajke – u maniru pravog SF-a – opisivao svoje dogodovštine na njemu, uključujući i susret sa floralnim i humanidnim (ili ‘humanoidnim’) oblicima života tamo.” (Damjanov, “Bajka”, 134) Bez obzira na to što se Bajka može tumačiti i drugim ključevima, a pre svega folklorno-fantastičkim, ona predstavlja jedan značajan primer spoja tradicionalnog i modernog u srpskoj prozi 19. veka.

U januaru 1895. godine, u kragujevačkom časopisu Potpora, objavljena je pripovetka U XXI veku Svetolika Rankovića[9]. Gimnazijski profesor budi se tačno 200 godina nakon jedne pijanke i zatiče se u jednom prilično totalitarnom društvu. Ponovno buđenje na kraju priče glavni lik doživljava kao olakšanje.

Prvi naučnofantastični roman jednog srpskog pisca datira iz 1902. godine. Posredi je Jedna ugašena zvezda Lazara Komarčića[10]. Komarčićev roman nastao je po ugledu na naučno-popularne romane francuskih spisatelja, posebno Camillea Flammariona, što pisac i sam ističe navodeći popis stručne i druge literature na početku romana. U romanu su prepoznatljivi naučno-poučni i naučnofantastični segmenti. Naime, od prologa do kraja knjige, autor čitaocima metodično izlaže tada važeća kosmološka znanja i teorije koje će nadograditi fantastičkom pričom. Dok na postelji ostaje njegovo materijalno telo, glavni junak leti, neshvatljivom mu brzinom, u veliku avanturu na kojoj prvo vidi planetu Zemlju i Sunce, prepoznaje “okolna” sazvežđa da bi potom sleteo na Mesec i upoznao njegovu geografiju i istoriju. Dalji put vodi do zvezde Mizar u repu Velikog Medveda i planete Gamido, koju obasjavaju dva sunca, jedno na umoru, a drugo u punoj snazi; na planeti je život u povoju, na stadijumu na kom je na Zemlji bio “iz doba ugljene periode”. Roman obiluje egzaktnim podacima – udaljenostima, veličinama i zapreminama planeta, sunaca i sazvežđa, trajanjima obdanica i godina, opisima perioda evolucije, hemijskih i fizičkih procesa, potkrepljenih grafikama nebeskih tela, praistorijske flore i faune – jer se autor trudio da tekst ima obrazovnu funkciju. Fantastika postaje primarna tek u drugoj polovini avanture, ali je i dalje potkrepljena naučnim činjenicama. Međutim, bez obzira na primedbe koje mu se mogu staviti, roman Jedna ugašena zvezda zadivljuje širinom slike koju gradi, a u koju su udenuta rađanja i smrti zvezda i planeta odnosno civilizacija, te činjenicom da je prvo romaneskno ostvarenje u ovom žanru, napisano negde na Balkanu, tadašnjoj margini zapadne civilizacije.

Utopijski roman skromne umetničke vrednosti Putničke beleške iz 2349. god. po Hr. rođ. potpisao je Apostol Vanđelović prozvani Vovjekivjeković[11], a objavila ga je 1909. godine Nova akciona štamparija zakupci Pavlović i Stefanović iz Niša[12]. U Srpskohrvatskom almanahu iz Beograda, koji je imao i svog zagrebačkog parnjaka Hrvatskosrpski almanah (oba 1911), Stojan Novaković[13] objavljuje tekst “Posle 100 godina”, pisan u obliku putničkih beležaka jednog Zagrepčanina koji obilazi niz južnoslovenskih gradova (Sofija, Skoplje, Prizren, Dubrovnik, Sarajevo, Zagreb).

Sledi pauza uslovljena Prvim svetskim ratom, a zatim i teškim uslovima u novostvorenoj zajedničkoj državi južnoslovenskih naroda. Aktivnosti se nastavljaju 1921. godine kada Dragutin Ilić objavljuje kratak roman Sekund večnosti, neku vrstu istočnjačkog mističnog romana, sa određenim elementima hronomocije. Te iste godine poznati književnik i prevodilac Stanislav Vinaver[14] objavljuje zbirku priča Gromobran svemira u biblioteci Albatros  Sveslovenske knjižarnice M. J. Stefanovića i druga iz Beograda. U dve priče iz ove zbirke nadrealističkih dela – “Gromobran svemira” i “Osveta” – javljaju se određeni naučnofantastični motivi. Primese naučne fantastike sadrži i delo Rastka Petrovića[15] Burleska Gospodina Peruna Boga Groma iz 1923. godine. “To je enciklopedijska, vavilonska konstrukcija, mešavina citata, parafraza i pastiša, fikcije i faktografije.” (Vuković, 8)

Godine 1928. poznati srpski naučnik Milutin Milanković[16] publikuje naučnopopularno ostvarenje Kroz vasionu i vekove u kome u formi pisama prijateljici daje presek tadašnjeg znanja o prirodi i svemiru. “U završnim pismima, pisac opisuje nastanak Zemlje, faze kroz koje je prošla sve dok nije postala kolevka života (ne propuštajući da uporedi naučnu i religioznu verziju ovih dešavanja) a zatim predočava i njenu budućnost prateći faze umiranja Sunca i planeta koje kruže oko njega. Konačno, sledi poziv prijateljici na putovanje vozom za saobraćaj sa Mesecom, potom su na redu posete Marsu i Veneri i, konačno, hadžiluk u vasionu, u zvezdana jata i rojeve sunaca.” (Bakić)

Godine 1933. Stojan J. Radonić objavljuje knjigu Život u vasioni sa podnaslovom “Razmišljanja o postanku i nestajanju svetova” (Izdavačka knjižarnica Gece Kona). Pisac koristi imaginarnu istoriju na susednoj planeti, Marsu, da nam predoči svoja razmišljanja o čoveku i svemiru. Knjiga ima šest delova, od kojih prvi govori o životu pračoveka na Zemlji, a delovi 2-5 daju istoriju civilizacije na Marsu: od razvitka života, preko pokušaja stupanja u vezu sa Zemljom, neuspešnih poletanja u svemir, do kraha civilizacije i svakog života na Marsu. U poslednjem poglavlju pisac se opet vraća na Zemlju i pokušava da odgovori na neka osnovna filozofska pitanja, tipa: “Posle svega ovoga možemo se još zapitati, zašto postoji uopšte vasiona i njene planete, kao i sva bića na njima?”

Iste godine nastaje i naučnofantastična drama Vladimira Velmara-Jankovića[17] Sreća A. D., sa podnaslovom “Interkontinentalni spektakl u četiri čina s prologom”. Ovu dramu objavila je dve godine kasnije Izdavačka knjižara Skerlić. Prvo izvođenje imala je u Narodnom pozorištu u Beogradu, 7. decembra 1933. godine i izazvala je velike kontroverze, a bilo je čak i nereda tokom izvođenja, zbog problematičnih političkih stavova.

Godine 1938. objavljena su dva romana pisaca skromnog spisateljskog dara, ali koji vrlo slikovito nagoveštavaju ratne nedaće koje će uskoro nastupiti. U pitanju su Svet pod maskom Stanka Kukića, koji je izdala Izdavačka knjižarnica Ratomira D. Ćurkovića iz Beograda, i Život koji dolazi Manojla Ratkovića, očigledno štampan u privatnom aranžmanu, jer osim podnaslova “Roman budućnosti” i imena i adrese štamparije – Grafika, nema drugih podataka o izdavaču.

Generalno se za period do Drugog svetskog rata može konstatovati da se to razdoblje odlikuje sporadičnim prisustvom naučnofantastičnih ostvarenja na srpskoj književnoj sceni. Iako neka od njih, a prvenstveno drama Posle milijon godina Dragutina Ilića, poseduju solidnu književnu vrednost, svekolika fantastična književnost, pa i naučnofantastična, bila je na marginama glavnog pravca u domaćoj književnosti – realizma. Okolnosti, opšta društvena situacija, potreba nacionalne svesti i ujedinjenja južnoslovenskih naroda forsirale su dominaciju ovog vida književnosti. Na primer, tokom čitavog veka izlaženja Srpskog književnog glasnika u njemu nije objavljeno nijedno ostvarenje koje bi moglo imati neke elemente naučne fantastike.

Međutim, u tom razdoblju izlazili su na marginama kulturnog života brojni časopisi koji su daleko od književne matice objavljivali ono što bismo danas zvali žanrovskom literaturom. Jedan od najzanimljivijih primera bio je Zabavnik Ilustrovanog lista koji je izlazio od 1922. do 1928. i koji je u prvih nekoliko godina pretežno donosio priče i romane u nastavcima sa značajnim elementima SF-a. Tu su prvi put objavljeni romani Mauricea Renarda Eksperimenti Doktora Lerna i Orlakove šake, roman koji više nikada nije ni objavljen na srpskom jeziku. Čest gost na stranicama ovog časopisa bio je Edgar Allan Poe. Hans Heinz Ewers, autor Alraune, predstavljen je pričama “Pauk” i “Ljubav lorda Džona Hamiltona”. Prvi put se u tom časopisu pojavio i roman Jacka Londona Tri srca. Posebno su bili zastupljeni pojedini francuski pisci, danas gotovo zaboravljeni, ali u ono vreme prilično popularni, kao što su Claude Farrere ili E. M. Laumann. Naravno, bilo je i drugih časopisa sličnog tipa u kojima se mogu naći priče sa elementima naučne fantastike: Zabavnik Ilustrovano vreme, Kriminalna biblioteka, itd.

Sporadično, na stranicama ovih časopisa pojavljivali su se i domaći pisci. Najčešće su to bile priče koje su opisivale neke tajanstvene događaje, da bi se kasnije ispostavilo da oni imaju racionalno objašnjenje, ali ima i čisto naučnofantastičnih priča, kao što je “Čudnovati doživljaji Petra Jovanovića, sudskog pisara” Milana Borića[18], o čoveku koji ima sposobnost da pogledom pokreće tuđe ruke. Može se istaći i priča B. Dimitrijevića “Posle sto godina”, objavljena u časopisu Reč i slika januara 1926. godine.

Što se tiče prevodne SF književnosti, pored već pomenutih ostvarenja, ističu se brojni romani Julesa Vernea objavljivani u različitim edicijama i izdavačkim kućama, pri čemu je najviše romana objavljeno u izdanju Knjižarnice Tome Jovanovića i Vujića iz Beograda. Takođe, do Drugog svetskog rata u Srbiji je objavljeno i više romana Herberta Georgea Wellsa, ali i nekih drugih pisaca. Najznačajnija edicija koja je donosila romane sa elementima naučne fantastike pre Drugog svetskog rata bila je Plava ptica.

Od samih početaka stripa u Srbiji, pojedini motivi koje vezujemo za naučnu fantastiku prisutni su u ostvarenjima domaćih strip autora. Tajanstveni uređaji, džinovski roboti, suludi naučnici, smrtonosni zraci, neobjašnjive tajne iz prošlih epoha i slični motivi česti su u ostvarenjima prevashodno kriminalističkog ili avanturističkog žanra. Od autora i ostvarenja naučnofantastičnog stripa u periodu do Drugog svetskog rata u prvom redu treba istaći Đorđa Lobačeva i njegov strip Princeza Ru i Sebastijana Lehnera sa stripom Žitelji planete Monip. Ova dva autora radili su i prve adaptacije romana Julesa Vernea u stripu. Zanimljiva su i ostvarenja Raketom na Mesec nepoznatog autora i Kosmogenit Dragana Savića i Branka Vidića, a neposredno pre rata Radomir Perica objavljuje Put na Mesec, naučnofantastičnu parodiju sa poznatim likovima popularne kulture tog vremena.

 

Prelazni period (1941-1976)

Tokom Drugog svetskog rata, osim izdavanja prevedenih romana u ediciji Plava ptica, kao što su Iznenađenje XXI veka italijanskog pisca Emilia Salgarija ili Tajna okeana ruskog pisca Grigorija Adamova, nije bilo gotovo nikakve aktivnosti. Posle rata, domaći pisci naučne fantastike našli su se u procepu karakterističnom za pisce iz socijalističkog bloka. Budućnost je postala vrlo nezgodna stvar, partijski uslovljena i nimalo neizvesna. Zbog toga su malobrojni pisci ili našli utočište u neodređenosti, stavljajući radnje svojih dela u imaginarne države, kakav primer imamo u alegorijsko-satiričnom romanu Sneg i led Eriha Koša[19] iz 1951, ili su se bacili na pisanje dečije naučne fantastike, “shodno tadašnjem uverenju da ovaj žanr donosi pre svega omladinsko štivo” (Živković, 318).  U potonje spadaju romani Voje Carića[20] Aparat profesora Kosa (1958), Čede Vukovića[21] Svemoćno oko (1953), Letelica profesora Bistrouma (1961) i Halo nebo (1963), Berislava Kosiera (Beograd, 1930) Beli potop (1976) i Živorada Mihailovića Dečak u svemiru (1973).

Zanimljivo je da je bilo vrlo malo onih koji su veličali dostignuća socijalizma i pisali o traktorima velikim kao kuća, kakvih primera imamo u drugim književnostima socijalističkog bloka. Naravno, bilo je i takvih ostvarenja, naročito po tehničkim časopisima u kojima su se povremeno pojavljivale SF priče, ali gotovo da je nemoguće naći roman tog tipa. Od tehničkih časopisa u kojima su se redovno pojavljivale SF priče, mogu se izdvojiti Aerosvet, Ekspert, Tehničke novine, OTO zabavnik, Krila (Naša krila) itd. Iako su to bile priče uglavnom okrenute tehnici, nevelike književne vrednosti, zanimljiva je činjenica da je OTO zabavnik raspisao konkurs za SF priču i da su neki pisci koji su kasnije objavljivali u Siriusu i drugde, kao što je Branimir Perić, svoje prve priče objavili upravo u ovom glasilu.

Tokom 1950-ih i 60-ih objavljen je i jedan broj romana koji kombinuju elemente naučne fantastike i kriminalističkog romana. Iz pera Aleksandra Radenkovića (alias Al Radek), pisca većeg broja detektivsko-špijunskih romana, izišla su 1960. i dva SF romana: Čovek iz žute kuće i Druga smrt dr Langa. Tu su i Vladimir Imperl (alias Vil Mardi) s romanom Apsolutni zločin (1961), te Osveta manijaka (1965) Slobodana Petkovića, kao i drugi.

Tih godina, u nedostatku fandoma koji bi predstavljao odskočnu dasku za organizovano bavljenje SF-om, javlja se jedan broj ljudi koji su, zahvaljujući svojim poznanstvima, bilo da su sami bili urednici, bilo da su bili njihovi prijatelji, uspevali da proguraju svoje priče i u časopise koji pre toga nisu objavljivali naučnu fantastiku. Najznačajniji od njih su Esad Jakupović, koji je pod raznim pseudonimima objavljivao naučnu fantastiku u časopisima Zeleni dodatak, Ekspert, Svet, Politikin zabavnik, te već pomenuti Vladimir Imperl, koji je objavljivao u Apolu, X-100, Plavom dodatku, Politikinom zabavniku i drugim časopisima. Veliki broj priča objavio je i Zoran Popović, urednik u časopisu Politika ekspres, u kojoj je i objavio svoja tri mini-romana, kao i u Politikinom zabavniku, listu njegove kuće. Kvalitet i tematika njihovih priča zaostajali su za svetskom naučnom fantastikom koja je već uplovila u vode “novog talasa”, ali njihova pojava zaslužna je za stvaranje povoljne klime za izdavanje prvog časopisa pretežno posvećenog naučnoj fantastici – Kosmoplova, marta 1969. godine, pod uredničkom palicom Gavrila Vučkovića[22], čija je urednička aktivnost u okviru Beogradskog izdavačko-grafičkog zavoda (BIGZ) obeležila jedno doba srpske naučne fantastike.

Naime, posle uspeha koje su pojedinačne naučnofantastične priče i romani imali u časopisima tipa X-100 i Zeleni dodatak, BIGZ je odlučio da pokrene specijalizovani časopis za SF. Kosmoplov, koji predstavlja kombinaciju tadašnje opsednutosti putovanjem u svemir i naučne fantastike, ima još jednu pionirsku ulogu: u pitanju je prvo glasilo za odrasle koje stupa u kontakt sa domaćim SF piscima, poziva ih da šalju svoje priče, pa od petog broja u svakom broju izlazi po jedna domaća priča. Iako se u Kosmoplovu pojavljuju neka od ranije poznata imena, kao što je Esad Jakupović, po kvalitetu se prilično izdvaja priča “Fok sa jednom rukom” Nikole Panića[23] koja predstavlja verovatno najzreliju priču napisanu do tog trenutka u okviru srpske naučne fantastike. U 15. broju Kosmoplova objavljen je i tekst Esada Jakupovića “Svet naučne fantastike”, u kome su domaćim piscima prvi put date detaljnije sugestije o tome kako treba pisati SF priče. Tekst se u mnogome oslanja, ali i čitaoce upućuje na pionirsku knjigu Darka Suvina Od Lukijana do Lunjika (1965).

Posle gašenja Kosmoplova juna 1970. godine, ulogu popularizacije nauke, istina sa mnogo manjim naglaskom na naučnoj fantastici, preuzima časopis Galaksija, čiji je prvi broj objavljen marta 1972. i koji je izlazio, sa kraćim prekidima, do početka 1990-ih, donoseći veliki broj domaćih i prevedenih priča. Kao i Kosmoplov, i Galaksiju je sve do 1987. godine uređivao Gavrilo Vučković.

Politikin zabavnik, najautentičniji srpski časopis za decu i omladinu, već od početka svog izlaženja, februara 1939. godine, objavljuje SF priče i romane. Još pre Drugog svetskog rata u njemu su serijalizovana ostvarenja H. G. Wellsa, Kennetha Robson, Alekseja Tolstoja i drugih pisaca. Posle Drugog svetskog rata, sa manjim ili dužim prekidima, ova praksa je nastavljena, a negde od 1968. godine Politikin zabavnik redovno objavljuje priče stranih i domaćih autora. Ovaj vodeći dečji časopis, pored činjenice da je SF priča bila dostupna generacijama mladih ljudi koji su uz njega odrastali, važan je za domaću naučnu fantastiku i zbog činjenice da su u njemu priliku dobili brojni domaći SF pisci. Krajem 1960-ih i početkom 70-ih oko Politikinog zabavnika se pojavila grupa pisaca koji su tematski vezivali svoje SF priče za motive iz srpske istorije, mitologije ili naprosto za domaći teren: Ratko Janković, Zoran Popović, Dušica Lukić, nešto kasnije Zoran Maoduš, i drugi.

Šezdesetih godina, pri Izdavačkom zavodu “Jugoslavija”, pojavljuje se prva inkarnacija edicije Kentaur, koja će od sredine naredne decenije postati verovatno najvažnija edicija na srpskom, ali i hrvatskom govornom području što se SF-a tiče, a koja već u to vreme donosi neke od klasičnih romana svekolike naučne fantastike: Vrli novi svet Aldousa Huxleya, 1984. Georgea Orwella, ali i relativno novijih pisaca: Reklamokratija, tj. Space Merchants Frederika Pohla i C. M. Kornblutha, Grad Clifforda Simaka, ili Zvezdane spore Jamesa Blisha.

Ostale edicije koje su, uslovno rečeno, redovno donosile romane uglavnom stranih autora bile su Lajka, Zabavna biblioteka Tehničke knjige, Zabavna biblioteka Novog pokolenja, Zabavna biblioteka Nolita, itd. U tim edicijama značajan je broj ostvarenja autora iz Sovjetskog Saveza (Ivan Jefremov, Aleksandar Beljajev), ali prisutni su i neki od budućih klasika žanra, kao što je Stanisław Lem.

Početkom 1970-ih pojedini domaći autori počinju, ili samostalno ili kod malih izdavača, da objavljuju romane ili zbirke priča, uglavnom nevelike spisateljske vrednosti. Dragan Hajduković publikuje zbirku Priče stvarnosti i mašte (1970), Dragan Stanišić roman Milion godina pre potopa (1973), speleolog amater Milutin Veljković roman Invazija (1976), a Danilo Alargić kratki roman Antares (1969).

Tih godina, iako nema organizovanog okupljanja ljubitelja naučne fantastike, počinju da se održavaju pojedine manifestacije sa prevashodnim naglaskom na SF. Tako je juna 1973. godine u Studentskom kulturnom centru (SKC) održan prvi sajam naučne fantastike, u saradnji sa Američkom čitaonicom i Galerijom SC iz Zagreba. Bila je to višednevna multimedijalna manifestacija, na kojoj su bile izložene knjige, likovna dela, rariteti i parafrenalije iz ove oblasti. Prikazana je i filmska retrospektiva od oko četrdeset klasičnih dela SF-a u saradnji sa Filmskim festivalom naučne fantastike iz Trsta, sa kojim je sklopljen i dogovor o osnivanju beogradskog festivala naučne fantastike FESEF, do koga, međutim, nikada nije došlo. Nešto od ovih dogovora ipak je urodilo plodom, jer je FILMFORUM na FEST-u 1977. priredio samostalnu selekciju SF filma[24].

U periodu posle Drugog svetskog rata, koji karakteriše postepeno buđenje srpskog stripa, u žanru naučne fantastike najpre se sredinom 1950-ih javlja Živojin Todorović (Žika Strip) sa ostvarenjima Put na Veneru, Dirigovana planeta i sopstvenim strip časopisom Raketa, u kome je započeo još nekoliko žanrovskih stripova. Treba pomenuti i komične storije Bora leti na Raketi Milorada Dobrića i Leteću viljušku Ozrena Bačića. U drugoj polovini 1950-ih Aleksandar Hecl i Dragan Jovanović objavljuju svojevrsnu tetralogiju koju čine naslovi: Zemljo doviđenja, Letimo na Mesec, Otmica u vasioni i Špijun na Radnagu. Hecl je autor i strip adaptacije Put u središte Zemlje. Tokom 1960-ih javlja se Božidar Veselinović sa serijalom o svemirskom patroldžiji Kapetanu Matu, a isti autor objavljuje i adaptacije H. G. Wellsa – Rat svetova i Vremeplov. U svom povratku stripu predratni majstor Đorđe Lobačev objavljuje i storiju Saturn dolazi u pomoć.

 

Godine zrelosti (1976-1990)

Godinu 1976. izučavaoci domaće naučne fantastike već su istakli kao prelomnu za našu SF scenu (Živković, 319; Šakić i Žiljak (ur.), 21). Naime, te godine u Zagrebu je objavljen prvi broj Siriusa[25], u izdanju kuće Vjesnik, prvog isključivo SF časopisa u Jugoslaviji, a u Beogradu prvi broj Andromede, prvog SF almanaha u Jugoslaviji. Oba ova glasila učiniće ključne poteze za razvoj domaćeg SF-a. Te godine nastavlja sa izlaženjem i biblioteka Kentaur, prvo u okviru izdavačke kuće Jugoslavija, a zatim u okviru Prosvete, obe iz Beograda.

Uredništvo Siriusa, na čelu sa Borivojem Jurkovićem, iako od samog početka objavljuje domaću naučnu fantastiku, negde od desetog broja stupa u kontakt sa piscima i poziva ih da šalju svoje priče za objavljivanje u časopisu. Ustanovljene su stalne rubrike “Za Sirius” i “Nije za Sirius”, u kojima urednici piscima daju kratke recenzije priča, ukazuju na greške, predlažu izmene, vrlo retko hvale prispele priče. Očito je da je ova komunikacija mnogo značila tadašnjim piscima, jer je takav pristup doveo do podizanja kvaliteta domaćih priča u Siriusu. Već od početka izlaženja formira se jasna orijentacija uredništva, koja je sa manjim izmenama zadržana sve do gašenja časopisa 1989. godine: naglasak je stavljen na “čistu” naučnu fantastiku.

Pošto je dugo godina u tadašnjoj Jugoslaviji Sirius bio jedino mesto gde su mogli redovno da objavljuju svoje priče, SF pisci prilagodili su pisanje preferencijama uredništva. Od srpskih pisaca po učestalosti izlaženja i značaju izdvajaju se, po abecednom redu: Radmilo Anđelković, Snežana Bulić-Atanasković, Lidija Beatović, Slobodan Ćurčić, Rastislav Durman, Dragan R. Filipović, Andrija Lavrek[26], Ljubiša Jovanović, Boban Knežević, Vladimir Lazović, Aleksandar Manić, Milanče Marković[27], Gordan Momčilović, Gradimir J. Moskovljević[28], Aleksandar B. Nedeljković, Ivan Nešić, Zoran Pešić Sigma, Goran Stanković, Borivoje Todorović, Branislav Trajković[29], Miroslav Trbović[30] i mnogi drugi.

Paralelno sa aktivnostima uredništva Siriusa, almanah Andromeda već je u prvom broju raspisao konkurs za domaću SF priču na koji je pristiglo više od 300 priča. Posle tri broja, almanah Andromeda ugašen je 1978. godine, a priče prispele na konkurse još dugo su objavljivane u časopisu Galaksija. Srpski pisci koji su nagrađeni na Konkursima Andromede su: Miroslav Isaković, Milivoj Anđelković[31], Dobrivoj Zarić i Miodrag Marković.

Sa osnivanjem Društva prijatelja naučne fantastike “Lazar Komarčić” 1980. godine, započeo je i interni konkurs za SF priču, na kome su zanat kalili pisci koji su već ranije učestvovali na Andromedinim konkursima, ali i pojedini mlađi pisci. “Kao jedan od stožernih zadataka [klub] je postavio pred sebe rad sa piscima, međusobno usavršavanje i napredovanje po ugledu na brojne američke književne radionice.” (Knežević, 9)

Takođe, veliku ulogu u formiranju kvalitetnih pisaca u Srbiji imao je Zoran Živković, svojim neprestanim insistiranjem na književnom kvalitetu priča kao član žirija Andromedinih konkursa, ali i kao predsednik Društva prijatelja naučne fantastike “Lazar Komarčić”, gde je u brojnim predavanjima insistirao na književnoj vrednosti priča, dovođenju priča na domaći teren, traženju SF motiva u našim predanjima, i slično. “Vrlo brzo su zabeleženi prvi iskoraci iz ustaljenih šablona trivijalne književnosti, ali bilo je potrebno da prođe šest godina pa da se pojavi pripovetka “Biciklista” Dragana R. Filipovića (Alef 7, februar 1988, str. 70.). Kako je samo na čitaoce, navikle na svemirske brodove i buljooka čudovišta, dame u opasnosti i lude profesore, šokantno delovala topla priča o Albancima i Srbima na Kosovu u nekakvoj gotovo savremenosti.” (Knežević, 9)

“Biciklista” je zaista predstavljao nešto novo u srpskoj naučnoj fantastici, ali nije bio slučajna pojava, već logičan nastavak trenda koji se tada već više od petnaestak godina odigravao na srpskoj SF sceni – smeštanje radnje na domaći teren, pomak od “hard SF-a”, podizanje literarne vrednosti. Taj trend moguće je pratiti od ostvarenja iz Politikinog zabavnika, preko pojedinih priča prispelih na konkurs Andromede (“Radojica i male mačke” Dragana Zarića), do pojedinih ostvarenja iz Siriusa (“Sokolar” Vladimira Lazovića).

Pored Dragana R. Filipovića, u krug pisaca, okupljenih u drugoj polovini 1980-ih oko Društva “Lazar Komarčić”, spadaju Radmilo Anđelković, Ilija Bakić, Zoran Jakšić, Boban Knežević, Vladimir Lazović, Goran Skrobonja i drugi. Gotovo svi su oni predstavljeni u prvoj zbirki domaćih fantastičnih priča Tamni vilajet (1988) izdavačke kuće Znak sagite Bobana Kneževića, u kojoj su, pored srpskih priča, bili zastupljeni i autori sa područja bivše Jugoslavije (Hrvatske i Slovenije) koji su odstupali od uobičajenih kanona pisanja SF-a u to vreme.

Javlja se i nekoliko spisateljica koje u svojim pričama gotovo da odbacuju sve žanrovske kanone i približavaju se matici književnosti: Vera Broz, Ljiljana Praizović[32], nešto kasnije Danijela Tanasković, Spomenka Stefanović Pululu i druge.

S druge strane, određeni broj domaćih pisaca koji pripadaju matici književnosti objavljuju – pre svega u okviru Kentaura, ali i nekih drugih edicija – romane sa određenim elementima naučne fantastike. Ivan Ivanji[33] objavljuje roman Na kraju ostaje reč (1980), a Zvonimir Kostić[34] roman Donji svetovi (1986). Dragan Orlović[35] piše trilogiju koju čine Endimionov san (1981), Dnevnik o Minotauru (1982) i Talason (1984). Ljubomir Prelić objavljuje 1982. roman Moć atavizama.

Posebno treba istaći činjenicu da jedan od najpoznatijih srpskih pisaca Borislav Pekić (Podgorica, 1930 – London, 1992) objavljuje tri romana sa snažnim žanrovskim elementima. Iako kombinuje elemente više žanrova – romana katastrofe, naučne fantastike, špijunskog romana – Besnilo (1983) je, pre svega, roman koji je pravljen po ugledu na bestseler romane koji se prodaju na aerodromima. A i njegova radnja odigrava se na jednom od najvećih od njih – Heathrow, na kome se velikom brzinom širi novi mutirani, smrtonosni soj besnila. S druge strane, 1999. (1984) i Atlantida (1988), objavljena u zagrebačkoj biblioteci Hit, predstavljaju Pekićevo romaneskno razmišljanje o odnosu čoveka prema sopstvenoj kreaciji – robotima (androidima), definisanju pojmova slobodne volje, predodređenosti, svesti i sl. Kroz neobavezniju formu fantastičnih romana Pekić slobodnije raspravlja o pitanjima “teorija zavere”, kontrolisanja istorije civilizacije i sl.

U pojedinim edicijama posvećenim domaćoj prozi objavljeni su pojedinačni romani sa manje ili više izraženim SF elementima. Od pisaca koji objavljuju u tim edicijama, mogu se izdvojiti Slobodan Đorđević s romanom Gama (1988), Radivoje Lola Đukić koji je za roman Ovca na Bulevaru oktobarske revolucije (1989) dobio Nagradu SFERA, Marica Josimčević s romanima Postaja gospodnja (1991) i Dno na vrhu sveta (1994), potom romani Atomokalipsa (1988) Aleksandra Vojinovića, Novi Klini (1989) Milete Prodanovića, Ljudi-krtice (1989) Negovana Rajića, Kosmotvorac (1989) Dragoša Kalajića, i drugi. Naučnofantastičnih elemenata ima i u obimom nevelikoj zbirci pripovedaka Miodraga Pepića Apokalipsa sutra (1983).

Dečja i omladinska naučna fantastika 1980-ih nije preterano zastupljena. Dušica Lukić sakupila je i objavila priče iz Politikinog zabavnika u zbirci Zemlja je u kvaru (1977), a objavila je i roman Institut doktora Paka (1985). Mogu se pomenuti i romani Dušana Belče. Zoran Pavlović autor je romana Putnici za Tamerzu (1988). Predrag Urošević objavio je dva romana: Tihana iz Erga (1984) i Kaniga (1990). Aleksandar Manić vraća se u tematski povezanim romanima U svitanje sveta (1983) i Pleme iz doline (1985) u praistoriju. Najveći deo opusa Milana Draškovića[36], izuzetno plodnog autora koji je objavio preko stotinu SF priča u različitim časopisima, takođe je okrenut omladinskoj publici. U pitanju su roman Svemirski gusar (1987), kao i priče kasnije sakupljene u zbirke Golijat (1993) i Splin megapolisa (1996).

Što se tiče izdavaštva, pored Kentaura javljaju se još neke specijalizovane biblioteke: Zvezdane staze u okviru izdavačke kuće Narodna knjiga iz Beograda, Supernova i X-100 SF u okviru Dnevnika iz Novog Sada, kao i Džepna knjiga pri Dečjim novinama iz Gornjeg Milanovca.

U novosadskoj ediciji X-100 početkom 1980-ih počeli su da se pojavljuju i domaći SF romani autora potpisanih pseudonimima. U pitanju su bili uglavnom pustolovni romani, sa SF primesama: Stazama večnosti (1983) Dušana Đorđevića (“Dejv Džordž”), Svevideće oko (1984) Slobodana Markovića (“L. Borom”), te Zločin u Amazoniji (1984) Rastislava Durmana[37] (“D. T. Bird”).

Od 1985. do 1988. u ediciji X-100 SF objavljivali su svoja dela pod pseudonimima Radmilo Anđelković (“R. Angelakis”), Stevan Babić (“Stiv Meklejn”), Rastislav Durman (“D. T. Bird”), Zoran Jakšić (“Dejvid Dž. Strorm”), Ljubiša Jovanović (“M. L. Arnaud”), Boban Knežević (“Andrew Osborne”), Vladimir Lazović (“Valdemar Lejzi”) i Slobodan Marković (“Liberti Borom”), a po broju romana ističu se Dušan Belča (“Bell Ch. A.”) i Slobodan Ćurčić (“S. Tyrkley”).

Dušan Belča[38] objavio je najveći broj romana u ediciji X-100 SF, ali i nekoliko romana u različitim edicijama za decu i omladinu. U pitanju su dva serijala: jedan pod nazivom Deca svemira, koji čine romani Prijatelj sa daleke zvezde (1982), Princ sedamnaeste planete (1987), Igra sa zvezdama (1989), te drugi o svemirskim avanturama Marka Silarda: Galaktička staza (1985), Lov na planeti Gabon (1985), Planeta opčinjenih (1985), Povratak kiborga (1985), Rat za Andromedu 17 (1985), Duhovi Kajusa Medijusa (1986), Obračun kod crne jame (1986), Povratak Atlantide (1987), Igra među asteroidima (1988) i Letovanje na Silenu (1988). To su avanturistički romani, pisani jezikom i stilom prilagođenim dečjoj publici, ali koji poštuju i žanrovske kanone.

Slobodan Ćurčić[39] pisac je značajnog opusa, koji je prvu SF priču objavio još 1978. godine u časopisu Galaksija, ali je postao poznat po pričama orginalno objavljenim u Siriusu, a kasnije sakupljenim u zbirku Šume, kiše, grad i zvezde (1988). Dobitnik je Nagrade SFERA 1984. godine za istoimenu priču. Najveći broj romana objavio je u X-100 SF: Ujed kobre (1985), Zvezdani konkvistadori (1985), Čovek van vremena (1986), Divlji lovac zvezda (1986), Gospodar kruga (1987), Vrisak zvezda (1987) i Algol transmisija (1988). Pored toga, objavio je i romane Zmija razuma (1987) u ediciji SF TOM i Orgulje uma (2000) u ediciji Alfa. Osnovne karakteristike stila Slobodana Ćurčića visok su ritam pripovedanja, ali i pažljivo konstruisani zapleti, čvrsto utemeljeni na konvencijama SF žanra. Najčešća tema njegovih dela odnos je između čoveka i veštački stvorenih “ljudi” (androida), odnosno njihove relacije u nekim budućim društvima, čime se nalazi na tragu pojedinih dela klasika žanra, kao što je Philip K. Dick.

Veliki broj kratkih priča domaćih autora, uglavnom potpisivanih pseudonimima, objavljen je u dnevnim novinama Novosti, naviše tokom 1980-ih. Priče su izlazile jednom nedeljno. Autori sa najviše priča u Novostima su Milan Drašković, Slobodan Ćurčić, Branislav Trajković, Rudolf Jeličanin i Aleksandar B. Nedeljković.

Međutim, pored Kentaura, najznačajnije SF edicije tih godina pokreću privatni, samostalni izdavači. Zoran Živković i Žika Bogdanović pokreću 1982. godine ediciju Polaris koja se specijalizovala za svetske SF hitove. Veliku zaslugu za popularizaciju novih strujanja u svetskom SF-u imaju i biblioteke Zoroaster Branislava Brkića i Znak Sagite Bobana Kneževića, obe pokrenute 1984. godine.

Negde pred gašenje Siriusa, 1987. godine, novosadska izdavačka kuća Dnevnik pokrenula je mesečni časopis Alef, koga je uređivao Boban Knežević. Ovaj časopis je izlazio relativno kratko (do kraja 1991, ukupno 26 brojeva), povremeno gubio ritam izlaženja, ali je bio značajan po tome što je pružio priliku domaćim piscima da plasiraju ostvarenja koja su često bila izvan uređivačke politike tada dominantnog Siriusa.

Takođe, važno je pomenuti i kapitalni almanah Monolit (od 1984. do 1999. ukupno 10 brojeva) koji u okviru izdavačke kuće Znak sagite donosi veliki broj savremenih ostvarenja svetske naučne fantastike. Poseban značaj ima činjenica da je u njemu premijerno objavljeno mnoštvo novela koje su osvajale vodeće svetske nagrade iz oblasti naučne fantastike, Hugo i Nebula.

Što se tiče stripa, 1970-te donose eksperimentalniji pristup samom mediju i interesovanje za nove žanrove, među kojima naučna fantastika zauzima istaknuto mesto. Tada na scenu stupa više mladih autora sa kratkim žanrovskih stripovima koji većinom izlaze u omladinskoj štampi i književnim časopisima. Krajem decenije nastaje autorska grupa “Beogradski krug 2” čiji su članovi u velikoj meri odrasli na žanru naučne fantastike. Najznačajniji među njima su Rajko Milošević Gera, Dragan Bosnić, Zdravko Zupan, Askanio Popović, Dušan Reljić, Bojan Đukić, Vladimir Vesović, Slobodan Ivkov i Željko Pahek, čiji su Astro-iđani možda i najznačajnije žanrovsko ostvrenje, koje je obeležilo čitavu deceniju. Uz Astro-iđane, 1980-te su obeležili i Faet Aleksandra Hecla, Brek Darka Perovića, Bernard Panasonik Zorana Janjetova, Cat Claw Branislava Kerca, Orion Dušana Reljića, Armon sa zvezda Askanija Popovića i Bojana Đukića, Čuvari zaboravljenog vremena Miroslava Marića i Vujadina Radovanovića, Iksiom Dragana Lazarevića i Lazara Odanovića, Niti snova o moći i Vorloh Zorana Tucića i Koka Ljuana. Dejan Nenadov u jednom od najznačajnijih domaćih strip časopisa, Stripoteci, objavljuje više kraćih žanrovskih stripova.

Godine 1986. nastaje i prvi srpski dugometražni SF film Lijepe žene prolaze kroz grad  Želimira Žilnika, društvena satira izmeštena u budućnost, ali sa svim karakteristikama SF filma.

Počinje i intenzivnije teorijsko bavljenje naučnom fantastikom u različitim medijima: javljaju se prvi akademski izučavaoci SF-a u književnosti, kao i u drugim oblastima. Posebno treba izdvojiti dvodelnu Enciklopediju naučne fantastike (1990) Zorana Živkovića, kapitalno ostvarenje kako na domaćem, tako i na svetskom nivou. Takođe, u okviru programa Radio-televizije Beograd, Zoran Živković je realizovao seriju Zvezdani ekran u kojoj je predstavio najvažnije SF filmove.

Proučava se i istorijat domaće naučnofantastične književnosti. Aleksandar B. Nedeljković[40] objavio je 1985. kratku studiju Istorija srpske naučno-fantastične književnosti. Sava Damjanov[41] publikuje 1988. godine studiju Koreni moderne srpske fantastike, gde se u sklopu čitavog korpusa srpske predromantičarske fantastike ovlaš dotiče i prvih ostvarenja sa SF motivima. Ivo Tartalja 1989. objavljuje knjigu Beograd XXI veka, iz starih utopija i antiutopija. Značajno je pomenuti i odrednicu o jugoslovenskoj naučnoj fantastici u okviru Enciklopedije naučne fantastike Zorana Živkovića.

Što se tiče fandoma, pored Beograda i aktivnosti Društva “Lazar Komarčić”, o čemu je već bilo reči, i u drugim mestima Srbije pojavljuju se udruženja ljubitelja naučne fantastike. U Nišu je osnovan Klub prijatelja naučne fantastike “Lira”, čiji su najpoznatiji predstavnici Stevan Bošnjak, Zoran Pešić-Sigma i Goran Stanković. Pored “klasičnijih” SF pričaobjavljenih u Siriusu, njihovu prozu i poeziju u brojnim književnim časopisima karakteriše i doza eksperimentalnosti, tako da su jedno vreme delovali u okviru poetskog pokreta nazvanog “fizizam”, koji je propagirao borbu protiv svetske malograđanštine i atomskog rata, kao i ujedinjavanje poezije, života, stvarnosti i istine. Njih trojica zajednički potpisuju zbirke priča Hronike o Hloygeu (1991) i Terra Marginalis (1997), a svako od njih pojedinačno ima više objavljenih knjiga proze i poezije: Stevan Bošnjak (Šabac, 1951) zbirke proze Manastir u visokim planinama (1991), Lutalice i lutanja (1994) i Strašne bajke i druge priče (2000), Goran Stanković (r. 1958) roman U traganju za zlatnom lipom (2000) i više zbirki pesama, a Zoran Pešić-Sigma (Bela Crkva, 1960) autor je više pesničkih zbirki.

Ostala SF društva koja vredi pomenuti su subotički “Meteor”, poznat po istoimenom fanzinu koji je imao preko 150 brojeva, te Klub ljubitelja naučne fantastike “Faros” iz Bele Crkve, koji je izdavao istoimeni fanzin (8 brojeva).

Nastavljaju se i okupljanja ljubitelja naučne fantastike. Tako je u Beogradu u prostorijama Narodne biblioteke Srbije u aprilu 1985. godine organizovan Festival naučne fantastike (FESF), koji je obuhvatao izložbu SF knjiga, likovnih dela sa SF motivima, stripa i karikature, SF ploča i filatelističkih eksponata sa SF motivima i demonstracionu izložbu “Kompjuteristika i naučna fantastika”. Prikazan je i obimni filmski i video program, smotra radiofonskih SF dela, kao i brojna predavanja i okrugli stolovi. (Živković, 208)

 

Mešanje žanrova (od 1990. do danas)

Početkom 1990-ih, raspad bivše Jugoslavije donekle se poklapa sa pojavom novih tendencija u srpskom SF-u. Naime, u to vreme, prateći savremene svetske tokove fantastične žanrovske proze, dolazi do značajne ekspanzije fantastike natprirodnog (horora) u Srbiji. Predvodnik tog pokreta je Goran Skrobonja, koji u svojstvu prevodioca, izdavača, teoretičara i pisca, vrši snažan uticaj na veliku grupu pisaca žanrovske književnosti. U okviru Emitora, glasila Društva “Lazar Komarčić”, Skrobonja uređuje tematske brojeve, takozvane Hemitore, a zatim pokreće i izdavačku kuću Košmar u kojoj objavljuje kapitalna dela Stephena Kinga, Jamesa Herberta i drugih predstavnika ovog žanra.

Ljubomir Damnjanović[42] najveći je broj svojih ostvarenja objavio u Emitoru. Negov prvi roman Vi što maštate o sreći (1997, dorađeno izdanje 2008) neobična je mešavina različitih žanrova, možda preteča slipstreama u Srbiji. Najveći broj njegovih dela vezan je za nedovršen ciklus romana i pripovedaka koje razmatraju hipotetičnu ulogu vampira u srpskom društvu, od 19. veka do današnjeg vremena. U pitanju su romani Malteški šišmiš (1998), Familija i kako je preživeti (1998), kao i priče sakupljene u zbirke Crni Gral (1997) i Deda, tata i ostale ale i prikaze (1998). Zanimljiva je i novela “Povratak kapetana Zorana” (1999), koja je objavljena u obliku svesaka koje su početkom 20. veka u nastavcima izlazile u pojedinim časopisima.

Ivan Nešić (Beograd, 1964) počeo je u Siriusu, ali njegova najbolja dela nastaju u periodu kada se tematski okreće hororu i stvara priče sakupljene u zbirku Rigor mortis (1997). Oto Oltvanji (Novi Sad, 1972) još je jedan pisac koji se naslanja na svetsku tradiciju horora: sredinom 1990-ih nameće se uspelim pričama objavljenim u književnim časopisima i antologijama kao jedan od ključnih domaćih pisaca horor žanra. Crne cipele (2005) prvi su mu roman i predstavljaju mešavinu hard-boiled krimića i fantastike natprirodnog. Dejan Ognjanović (Niš, 1973), pored više priča u časopisima i horor romana Naživo (2003), objavio je i nekoliko teoretskih radova vezanih za istorijat horora, a takođe i dve zanimljive knjige o hororu na filmu: Faustovski ekran: Đavo na filmu (2006), U brdima, horori: srpski film strave (2007), te Studija strave – eseji o horor žanru (2008).

Mlada beogradska spisateljica Mirna Zakić u svom prvom romanu Strava u Ulici kuge (2006) nudi priču o ženi-vukodlaku ispričanu iz prvog lica, u maniru detektivskog romana, ali prepunu fantastičnih likova iz različitih izvora svetske mitologije. Roman je napisan svežim jezikom, ali povremeno ima problema sa logikom priče. Crnogorski pisac, filmski i književni kritičar Ratko Radunović objavio je u ediciji Alfa roman Mi nismo bolesni (2004), koji odiše bogatom erudicijom i zanimljivim referencama, ali kao celina nedovoljno čvrsto funkcioniše, pogotovu na nivou kompozicije. Elemente horora možemo naći i kod pojedinih mladih pisaca koji su prve romane objavili u poslednjih nekoliko godina: kod Željka Obrenovića i Aleksandra Ilića koji su objavili roman Srpski psiho (2007), domaću varijaciju na temu Breta Eastona Ellisa, kao i kod Mijata Vujačića koji je u kratkoj karijeri napisao već tri romana skromnih dometa, Krvavi akvarel (2004), NekRomansa (2005) i Vampir (2007). Mogu se pomenuti i ostvarenja pisaca kao što su Dejan Đorđević, koji može predstavljati neku vrstu preteče ovog pokreta sa romanom Prokletstvo (1988), ili Đavolji krug (1994) Dragoljuba Đurovića, prilično haotičnu fantazmagoriju o nekrofiličnim vampirima.

Pored značajnog prisustva horora, jedna od osnovnih karakteristika ovog perioda jeste činjenica da dolazi do ekspanzije domaće žanrovske književnosti, ali i laganog “rasplinjavanja” naučne fantastike kao žanra. Naime, do tada vodeći srpski pisci SF-a sve više unose elemente drugih žanrova u svoja ostvarenja, često stvarajući dela koja bi se mogla svrstati pod odrednicu slipstream fantastike.

Ilustrativna je transformacija zbirki Tamni vilajet. Broj 1 i 2 nosili su podnaslov “Izbor jugoslovenskog SF-a”, broj 3 “Izbor jugoslovenske fantastike”, a broj 4 “Izbor srpske fantastike”, reflektujući kako politička zbivanja, tako i promenu u percepciji fantastične literature. Indikativno je da u isto vreme i Društvo prijatelja naučne fantastike “Lazar Komarčić” menja ime u Društvo ljubitelja fantastike “Lazar Komarčić”. Pored već afirmisanih, javlja se i grupa mlađih pisaca, koji na najbolji način ilustruju ovu pojavu: Aleksandar Marković, Zoran Stefanović[43], Vasa Ćurčin i drugi. Vrhunac aktivnosti na ovom planu predstavlja antologija Bobana Kneževića: “Nova (alternativna) srpska fantastika” (1994) i zbirke Tamni vilajet 2-4 (1993, 1994, 1996).

Kao što žanrovski pisci prilaze matici književnosti, udaljavajući se od kanona žanra, tako je prisutna i obrnuta pojava. Naime, u poslednje vreme sve više pisaca “glavnog toka” koristi tematske i druge elemente iz žanrovske književnosti. Zbog toga je sve teže odvojiti žanrovsku fantastičnu književnost od fantastične književnosti “glavnog toka”, tako da je prisutan veći broj pisaca koje se, na ovaj ili onaj način, može svrstati pod ovu odrednicu. Od vodećih pisaca “glavnog toka” koji povremeno stvaraju fantastičnu književost, ali bez izraženih žanrovskih elemenata, mogu se izdvojiti ugledni pisci Milorad Pavić, Svetislav Basara, Goran Petrović[44], Aleksandar Gatalica[45], Saša Radonjić[46], Ljubica Arsić[47] i mnogi drugi. Takođe, veliki broj savremenih srpskih i crnogorskih pisaca gradi sopstveni prozni izraz, sa izrazitim fantastičnim elementima, ali koji se teško može podvesti pod postojeće žanrovske kanone: Goran Čučković[48], Nemanja Mitrović[49], Slaven Radovanović[50], Slobodan Nenin[51], Ranko Krstajić[52], Ratko Adamović[53], Branko Sjekloća[54], Slobodan Škerović[55] ili Vladan Dobrivojević[56] samo su neki od ovih pisaca.

U romanima Srđana Krstića Mefisto i zlatokosa (1993), Škola sreće (1996) i Ratnik i usne (2006) dominiraju krupna pitanja dobra i zla, božanske ljubavi i patnje, ali nepretenciozno prikazana kroz pustolovine junaka hrišćanske i drugih mitologija. Mnogo je pretencioznija alegorijska proza Vojina Ocokoljića (objavljena pod pseudonimom Toma Brut), romani Knez jesenje kiše (2000) i Grobni čovek (2002), ali je, nažalost, tom pretencioznošću često i preopterećena. Romani Dragana Babića Žuta luda (1997) i Kanjon (1999) predstavljaju neuobičajen splet književnosti apsurda, žanrovske fantastike i odmerene parodije. Milomir Đukanović daje zanimljivu mešavinu različitih žanrova u romanima Američki eksperiment (1994) i Koktel Menhetn (1995). Pojedini pisci, kao Đorđe Mijušković u romanima Isusova greška (1994) i Rat bolji od seksa (1996), ili Pavle Ćosić u romanu Leposava (2007), koriste elemente naučne fantastike kao podlogu za humorističnu prozu, sa manje ili više ironijskog otklona. Sličnu notu imaju i priče poznatog teoretičara stripa Slobodana Ivkova sakupljene u zbirku Na granici knjige (1994).

Osnovna karakteristika proze Uroša Petrovića[57] je sklonost poigravanju, preplitanju “realnog, čudnog i čudesnog, što se često ostvaruje kao neočekivani preokret, završna poenta kojom se one približavaju poetici kratke priče.” (Pešikan-Ljuštanović, 105) Roman Milorada Jankovića[58] Bleda mesečeva svetlost (1992) predstavlja zrelu, ali i u vreme stvaranja pomalo anahronu (roman je napisan 1974. godine) storiju o suočavanju glavnog junaka sa zlom. Roman je to bogate mašte i lepih pasaža, ali često preopterećen ponavljanjem i sporim, repetativnim stilom. Bojan Stojnić[59] u romanu Kimerijski predeli (1991) daje konvencionalnu priču o borbi za opstanak grupice ljudi u postkatastrofskom svetu, ispričanu prilično konfuznim jezikom.

Objavljuju se i klasični naučnofantastični romani bez velikih literarnih pretenzija: Monika Dragana Milenkovića (1994), Bajka za mrtve Dušana M. Dačića (1994), Mali deo neba Miloša Stanojevića (1996), Kiselina Stanislava Stankovića (1997), Arkon Snežane Mihajlović (2001), te Amor – planeta ljubavi (2002) i Opasnost sa Andromede (2003) Dimitrija Jovanovića. Pojedini pisci objavljuju zbirke priča nastalih znatno ranije, što se odražava na njihov odjek među čitaocima: Elizej Jovana Prešića (2001), Ipsilon Vlade Stojiljkovića (1998), Bitka za Zemlju Zorana Maoduša (1990), itd. U ovu grupu spada i Jelena Vučetić, koja je objavila veći broj zbirki priča skromnog obima i kvaliteta: Planeta naših predaka (2004), Vizija (2004), Misteriozni geni (2004), Umiranje zvezda (2004), Daleke civilizacije (2005), Simfonija svemira (2005) i Lutanje kroz vreme i prostor (2006).

U poslednjih nekoliko godina objavljuju se i romani mladih pisaca čija je preokupacija epska fantastika: Tarag Milana Uroševića (2008), Večna vatra (2006) i Skiptar (2007) Ivana Vukadinovića, Kopilad bogova: Salir Aleksandra Mandića (2007), te Kad bogovi siđu na Zemlju – Zagonetka planine Tare Predraga Nastića (2007). Mlada beogradska spisateljica Tamara Lujak objavila je zbirku bajki Vilina planina (2006).

Od mlađih autora naučne fantastike koji još nisu objavljivali samostalne zbirke priča mogu se izdvojiti Pavle Zelić, Darko Tuševljaković, Adrijan Sarajlija, Petar Petrović, Ivan Zorić, Marko Pišev i drugi.

Književnost za decu i omladinu takođe doživljava transformaciju i, umesto “klasičnog” SF-a, sve je više ostvarenja koja je žanrovski teško odrediti. Mogu se pomenuti Božidar Pešev[60] sa romanom Čuvari planete Akraš (2006) i Slobodan Stanišić[61] sa serijalom kratkih romana o psedetektivu Alfa 90: Plastična kifla (1986), Zelena Zua (1990), Dandan i Dandani (1995), Zamka za Alfu (2005) i zbirkom priča Izlet u robotgrad (1988). Poznati pisac romana za decu Gradimir Stojković[62] pravi izlet u SF romanom Prvi (1999). I nekoliko mladih spisateljica objavljuje romane posvećene odgovarajućoj publici: Vir svetova Mine Todorović (2003), Adisco Carantino crnogorske spisateljice Bjanke Prkljačić (2001) i drugi.

U poslednje vreme pojavilo se par tematskih antologija fantastične proze u kojima su predstavljene uglavnom orginalne priče domaćih autora: antologija erotske fantastike Ugriz strasti (2007), koju je uredio Pavle Zelić, kao i antologija priča o televiziji Beli šum (2008), koju je uredio Goran Skrobonja.

Bilo je i pokušaja pokretanja časopisa, kao što su “klasičan” SF magazin Pilot (2 broja), časopis za fantastiku Polaris (4 broja), posvećen prevashodno slipstream fantastici, ili Omaja (do sada 3 broja), specijalizovan za domaću, uglavnom folklornu fantastiku i fantastiku natprirodnog. Najkvalitetniji i najdugovečniji od njih je Znak Sagite, koji u podnaslovu ima odrednicu “science fiction, fantasy, horror” i koji je dogurao do 17 brojeva, ali koji takođe ne uspeva da uspostavi redovnost izlaženja. Pojedini književni časopisi objavljivali su posebne brojeve ili separate posvećene fantastičnoj literaturi: Gradina, Grad, Orbis, Naš trag, Putevi kulture, Trash, Ulaznica itd.

Pored nekih već pomenutih, pokrenute su i brojne nove edicije koje, između ostalog objavljuju i fantastičnu prozu: Laguna, Alnari, Portalibris, Čarobna knjiga, Dragon, Tardis, Algoritam, Neor, Everest Media i druge.

Period raspada bivše Jugoslavije i početak velike društveno-ekonomske krize, učinili su da se strip scena Srbije lagano ospe. Većina srpskih strip autora potražila je uhlebljenje, pre svega, na francusko-belgijskoj sceni. Pored Zorana Janjetova, Željka Paheka i Rajka Miloševića-Gere, autora srednje generacije, od mlađih autora ističu se Aleksa Gajić (serijal Atila, Bič božji i Technotise sa Predragom Grkinićem), potom Dražen Kovačević i scenarista Goran Skrobonja (serijal Točak), Bojan Kovačević (serijal Arkane), Goran Josić (Pad crnog zmaja), Ivica Stevanović (Anatomija neba), Tiberiu Beka (Carstvo razuma sa scenaristom Đorđem Milosavljevićem) i Leonid Pilipović (serijal Tajna istorija). Od autora koji su objavljivali u Srbiji, početkom perioda tada mladi Branislav Hecl objavljuje strip Đubretar. Nešto kasnije pokrenut je magazin Tron u kome je zapažen Darko Perovića i serijal Duboko i hladno prema scenariju  Enrique Sánchez Abulíja. U to vreme deluje i autorska grupa “Momci” sa mahom kratkim ostvarenjima, a njena dva člana Nikola Vitković i Goran Rajšić kasnije će objaviti i album Cruciform. Sredinom 1990-ih scenarista Milan Konjević pokreće serijale superherojskog žanra Generacija Tesla, Borci sumraka i Romero sa crtačima Sinišom Radovićem, Borom Milićevićem, Askaniom Popovićem i dr. Desetak godina kasnije isti scenarista sa crtačima Mirkom Čolakom i Bojanom Vujićem startovaće nova dva serijala slične tematike Faktor 4 i Divlja magija. Od ilustratora posvećenih fantastici i naučnoj fantastici, mogu se izdvojiti Boban Savić-Geto i Dobrosav Bob Živković. Istovremeno, strip škola “Đorđe Lobačev” koju u beogradskom SKC-u vodi Vladimir Vesović, lagano daje plodove i iz nje stasava nova generacija najmladjih srpskih strip autora.

U oblasti filma, srpska naučna fantastika u periodu od 1990. nije zastupljena igranim ostvarenjima, ali je produkcija kratkometražnog filma relativno bogata. Od kratkometražnih naučnofantastičnih filmova može se izdvojiti ostvarenje Mladena Đorđevića Pena za brijanje (2000) o srpskom omladincu koji, bežeći od vojne policije u predvečerje rata na Kosovu, naleće na žene sa planete Erotikon 6, koje su došle da preurede stanje na Zemlji što preti da ugrozi svemirski poredak. Rakete Nikole Mančića (2006) urnebesna je SF komedija o srpskim ekstrasenzorima koji su 1999. branili goloruki srpski narod od NATO agresora. I Jet Set (2006) Nenada Mitića još je jedna komedija, o sukobu vanzemaljaca i srpskih pevača-narodnjaka. Veliki doprinos popularizaciji srpskog filma fantastike dao je Festival srpskog filma fantastike (FSFF) koji su osmislili i sproveli Jovan Ristić i Miroslav Lakobrija, u početku u okviru aktivnosti na konvencijama “Beokon”, gde su prikazivani fantastični filmovi domaće kratkometražne produkcije, a zatim se ta aktivnost proširila i na druge gradove, a gostuje se i na inostranim festivalima fantastičnog filma.

Nastavlja se i teorijsko bavljenje SF-om. Pored aktivnosti već pomenutih izučavaoca SF-a, Zorana Živkovića i Aleksandra B. Nedeljkovića, javljaju se i novi glasovi. Za proučavanje istorijata srpske naučne fantastike značajno je pomenuti studiju dr Bojana Jovića[63] Rađanje žanra – Počeci srpske naučno-fantastične književnosti iz 2006. Ilija Bakić u studiji 101 lice fantastike (2008) daje leksikonski prikaz ostvarenja najvećih pisaca žanra. Dejan Ognjanović doprinosi uvođenju horora u sferu interesovanja akademskih krugova, pre svega tekstovima o hororu u filmu, kao i knjigom teorijskih tekstova Studija strave – eseji o horor žanru, koja predstavlja pionirski korak srpske teorijske literature o hororu. Goran Skrobonja i Miodrag Milovanović (Beograd, 1961) dali su u Bleferskim vodičima jedno iščašeno, ali informativno, viđenje horora, odnosno SF-a.

Društvo “Lazar Komarčić” nastavilo je sa aktivnostima. Pored organizovanja brojnih predavanja, promocija knjiga i drugih aktivnosti, sigurno je najvažnije izdavanje fanzina Emitor, koji predstavlja jedan od najdugovečnijih evropskih, pa i svetskih fanzina. Od 1981. godine do danas objavljena su 474 redovna broja ovog fanzina, kao i preko desetak specijalnih brojeva. Ovaj fanzin proglašen je za najbolji evropski fanzin na EUROCON-u u Plovdivu 2004. godine. Društvo “Lazar Komarčić” manje-više redovno dodeljuje istoimenu nagradu za najbolja ostvarenja iz prethodne godine u nekoliko kategorija (kratka i duža priča, roman, prevod, itd.), a takođe i nagradu “Ljubomir Damnjanović” za najbolju priču objavljenu u Emitoru. I pojedina druga društva štampaju fanzine, kao što su Terra (“SCI&FI”), Nova (“Photon-tide”) i drugi.

U poslednje vreme redovnije se održavaju konvencije ljubitelja naučne fantastike. Društvo “Lazar Komarčić” organizovalo je od 1986. do 2007. godine ukupno šest konvencija “Beokon”. Klub “Photon-tide” organizovao je svetski poznatu konvenciju ljubitelja “Zvezdanih staza”.

Pojavom interneta donekle se menja način delovanja fandoma, tako da većina SF društava dobar deo svojih aktivnosti prebacuje na internet sajtove: Društvo prijatelja fantastike “Lazar Komarčić” iz Beograda (www.lazarkomarcic.org.yu), “Srpsko društvo za naučnu fantastiku” (www.srpsko-dnf.com), Društvo za popularizaciju naučne fantastike “Photon-tide” iz Novog Sada (www.photontide.org), Klub obožavalaca naučne i epske fantastike “KONEF” iz Beograda (www.konef.org.yu), Udruženje građana fanova naučne fantastike “SCI&FI” iz Beograda (www.sciencefiction.org.yu), itd.

Pored toga, postoje i posebni sajtovi sa forumima za komunikaciju među članovima, od kojih su najpopularniji Znak sagite (www.znaksagite.com), Art-Anima (www.art-anima.com), SFTim (www.sftim.com), Krčma ‘Poni koji se propinje’ (www.tolkien.co.yu) i Svemirska stanica ‘AT-AT koji se propinje’ (www.at-at.org). Značajna je aktivnost sajta Art-Anima koji, između ostalog, organizuje konkurse za priče, većinom manje afirmisanih autora, koje se posle objavljuju u različitim izdanjima, prvenstveno književnih časopisa iz manjih gradova (Grad iz Kruševca, itd.) i tako pruža značajan podsticaj mladim piscima. Na pojedinim sajtovima mogu se naći priče domaćih autora: SF Bay (www.datavoyage.com/sfbay), ili na web-zinu Helly Cherry (www.tvorac-grada.com/hczin/index1.htm), a ponegde, pored priča, i teorijska dela vezana za naučnu fantastiku: portal Rastko (www.rastko.org.yu/knjizevnost/fantastika/index_c.html). Značajna je bila i aktivnost danas ugašenog sajta Screaming Planet, koji je objavio i tri broja istoimenog specijalizovanog CD-fanzina. Zanimljivo je pomenuti i prvu kompjutersku igru kompletno realizovanu u Srbiji: Genesis Rising, veliki projekat koji je imao osnovu u dobrom domaćem SF stripu.

Za vesti iz oblasti naučne fantastike, kao i pregled aktivnosti u fandomu, najinformativniji i najažurniji je internet sajt Pogled iz svemirskog broda (www.sfpogled.net). Ovaj sajt predstavlja nastavak aktivnosti Vladimira Todorovića (Nevidljivi Čovek), koji je od 1992. do 2006. godine pripremio i vodio ukupno 588 radijskih emisija istoimenog naziva na različitim beogradskim radio-stanicama (Pingvin, Indeks, Delta radio, Radio 011, Žabac i Studio B). Ivan Bevc je uređivao i vodio emisiju Hiperion na “Venus radiju” od 2002. do 2004. godine – ukupno oko 130 emisija.

 

* * *

 

U dodatku, po abecednom redu, izvojićemo nekoliko najznačajnih savremenih srpskih pisaca žanrovske fantastike.

Radmilo Anđelković[64] započinje karijeru manje-više klasičnim SF pričama u Siriusu i drugim časopisima, a objavljuje i dva romana na granici spejs-opere: Galaktički tunel (1986) i Zemlja za dobre ljude (1987). Međutim, 1990-ih, naglasak njegovih ostvarenja prenosi se na ispitivanje različitih pogleda na svet, prvenstveno u pričama sakupljenim u knjizi Sva vučja deca (1998), koja vremenski zahvataju širok raspon – od preistorije i matrijahalnog društva u priči “Oči Svetovida: Falus”, preko Vizantije u priči “Rašani”, neke alternativne sadašnjosti u “Svoj vučjoj deci”, do bliže i dalje budućnosti (“Dan Mitre” i “Nema mesta za svilene bube”), ali koje u suštini sve variraju jednu te istu temu – sukob zapadnog pogleda na svet sa jednim alternativnim, ovaploćenim u ideji o mitskom narodu – Rašanima. Roman Grbovnik (2002), koji je napisao zajedno sa Danijelom Reljićem, takođe istražuje određene tajne naše istorije, ovoga puta kroz priču u kojoj se prepliću vremenske linije, mešajući naše mitove i legende sa istinitim i hipotetičnim događajima iz istorije.

Ilija Bakić[65] ušao je u SF vode početkom 1990-ih pričom “Poslednja toplota” u Alefu. Proza Ilija Bakića veoma je često na granici eksperimenta, kako u pogledu sadržaja, tako i forme, ali gotovo uvek nabijena emocijama i snažnim slikama. Svoj vrhunac dostiže u kratkim romanima Prenatalni život (1997) i Novi Vavilon (1998), kao i pojedinim pričama iz zbirke Jesen skupljača (2007).

Spisateljska karijera Dragana R. Filipovića[66] generalno se može podeliti u tri razdoblja. U prvoj fazi uglavnom objavljuje priče u Siriusu, a izlazi mu i prvi SF roman Oreska (1987). Negde od 1988. godine, od objavljivanja priče “Kad zlo spava?” u prvom broju Tamnog vilajeta, započinje možda najplodniji deo njegove karijere u kome publikuje nekoliko antologijskih pripovedaka: “Biciklista”, “Bežim u noć”, “Slovenska”, “Tri miliona kostura”, itd. Roman Zlatna knjiga (1988) jedan je od najboljih romana svekolike srpske fantastične proze. U pitanju je fantazijski roman bogatog, često neukroćenog jezika, u kome se prepliću mitologija i savremena istorija, kao vesnici sukoba koji će uskoro izbiti na ovim prostorima. U ovoj fazi nastao je i roman Kazablanka, koji je, nažalost, objavljen tek desetak godina kasnije, 2003. U poslednjoj fazi, koja počinje sredinom 90-ih, negde od priče “Trinaesta škola”, Filipović stvara neke od svojih najboljih storija: “Zima od četiri haskija ispod svake nule”, na primer, ali su mu pojedine priče ponekad hermetične i suviše zahtevne za čitaoce.

Zoran Jakšić[67] još je jedan iz plejade srpskih pisaca koji kreće iz “tvrdog” SF miljea avanturističkim SF romanom Kradljivci univerzuma (1987) u ediciji X-100 SF. Ovaj roman, donekle izmenjenog teksta, objavljen je i u ediciji Polaris (1997). Svoj vrhunac kao pisac Jakšić postiže početkom 1990-ih, kada objavljuje nekoliko veoma dobrih SF novela, sa jakom “naučnom” podlogom, ali okrenutih duboko ljudskim problemima protagonista: “Jeka”, “Dubrava”, “Morana”, itd. Osim ovih, uslovno rečeno, “tehničkih”, priča, Jakšić stvara i kraće prozne forme, bliske magičnom realizmu ili tek sa blagim elementima fantastike. Među pričama iz ovog perioda mogu se izdvojiti “O Zebri i Ibisu”, ili naslovna storija zbirke Nikadorski hodočasnik (1992), kao i pojedine priče iz zbirke Ministarstvo senki (2008). Tu je i roman Severnjak iz 1996. godine.

Boban Knežević[68], izuzetno značajan urednik, kao pisac takođe započinje karijeru kao izraziti “hard SF” autor, pričama “Crnji od olujne noći” ili “Protiv Irvinga”, objavljenim u Siriusu. Iz ovog perioda potiče i roman Smrt na Neptunu (1986) u ediciji X-100 SF. Krajem 1980-ih i početkom 90-ih, njegovo interesovanje se okreće ka domaćoj tematici i polako se udaljava od čvrste naučne fantastike ka nekoj vrsti slipstreama. Njegov najbolji roman Crni cvet (1992), objavljen je upravo u ovom periodu i predstavlja mešavinu epske fantastike, narodnih predanja i eksperimentalne proze. Roman je između 1993. i 2004. doživeo četiri izdanja. Preveden je i objavljen u SAD, gde je naišao na dobar prijem. Iz ovog perioda potiču i priče “Hoda kao čovek” ili “Čovek koji nema dušu.” 1996. je objavio roman Čovek koji je ubio leptira, a 2001. zbirke priča Slutnja androida, te Trifid s Draganom R. Filipovićem i Goranom Skrobonjom.

Vladimir Lazović[69] počeo je krajem 1970-ih i početkom 80-ih pričama u Galaksiji i Siriusu, od kojih se u mnogo čemu izdvaja priča “Sokolar“ (1987), jedna od prvih domaćih SF priča sa snažnim uporištem u lokalnoj istoriji, za koju je dobio obe domaće nagrade za SF: SFERA i “Lazar Komarčić”. Iako je u ediciji X-100 SF objavio jedan roman, Hrim, Ratnik (1987), najbolja su mu ostvarenja priče i novele u kojima se bavi alternativno-istorijskom tematikom: “Noć koja bi mogla promeniti sve” (1998), “Veliko vreme” (1992), ili mešavinom fantastike i mitologije: “Preko duge” (1994).

Nikola Malović[70] skrenuo je na sebe pažnju romanom Lutajući Bokelj iz 2007, složenom storijom u kojoj se prepliću alternativno-istorijski roman, postmodernističko viđenje Homerove Odiseje i kritički pogled na odnose na našim prostorima kojima dominira “Novi svetski poredak”. Za ovaj roman dobio je stipendiju “Borislav Pekić” i nagradu “Laza Kostić”.

Mirjana Novaković[71] je objavila možda najbolji domaći horor roman Strah i njegov sluga (1999), specifičnu priču o vampirizmu i nadrealnim pojavama u Srbiji 18. veka, za koji je dobila nagradu “Isidora Sekulić”. Njeno drugo najvažnije delo je obiman i složen alternativno-istorijski roman Johann’s 501 (2005) za koga je dobila nagradu “Lazar Komarčić”.

Miomir Petrović[72] gotovo u svim svojim ostvarenjima ima manje ili više izražene elemente fantastike, međutim sa žanrovskog stanovišta može se izdvojiti Lisičje ludilo, roman o vampirizmu utkanom u našu potresnu svakodnevicu.

Goran Skrobonja[73], pored doprinosa popularizaciji horora na našim prostorima u vidu urednika, prevodioca i kritičara, dao je značajan doprinos i kao pisac. Karijeru je započeo romanom Nakot, koji u miljeu donekle izmenjenog Beograda donosi zanimljivu horor storiju. Pored tri zbirke pripovedaka, autor je i uspele novele “Gumena duša”, rađene u okviru multimedijalnog projekta “Rubber Soul”, nazvanog po neobjavljenoj pesmi The Beatlesa.

Teoretičar i urednik Zoran Živković[74] spisateljsku karijeru počinje žanrovski čvrstim SF romanom Četvrti krug, ali međunarodnu popularnost i nagrade stiče serijom knjiga koje tvore pripovetke labavo povezane u funkcionalne celine: Biblioteka, Sedam dodira muzike, Nemogući susreti, itd. Njegova prozna dela redom su: Četvrti krug (1993), Vremenski darovi (1997), Pisac (1998), Knjiga (1999), Nemogući susreti (2000), Sedam dodira muzike (2001), Biblioteka (2002), Koraci kroz maglu (2003), Skrivena kamera (2003), Vagon (2004), Četiri priče do kraja (2004), Dvanaest zbirki i čajdžinica (2005), Most (2006), Čitateljka (2006), Amarkord (2007), Poslednja knjiga (2007), Esherove petlje (2008). Teorijska dela su mu: Savremenici budućnosti (1983), Zvezdani ekran (1984), Prvi kontakt (1985), Enciklopedija naučne fantastike (1990) i Ogledi o naučnoj fantastici (1995). Zoran Živković dobitnik je više prestižnih nagrada: World Fantasy Award, “Miloš Crnjanski” i “Isidora Sekulić”, a dobitnik je i Nagrade SFERA za 1990. za Enciklopediju naučne fantastike. Njegova proza specifična je vrsta srednjoevropske fantastike, preciznog i svedenog izraza i odmerenih emocija. Zoran Živković predstavlja jednog od najprevođenijih savremenih domaćih književnika: većina njegovih kratkih romana i zbirki priča objavljena je u inostranstvu, gde su izazvali veliku pažnju u književnim krugovima.

 

Literatura:

Ilija Bakić, “Jedinstveni uvod u astronomiju”

Sava Damjanov, 1988, Koreni moderne srpske fantastike, Novi Sad: Matica srpska

Sava Damjanov, 2008, “‘Bajka’ Jovana Subotića”, u Apokrifna istorija srpske [post]moderne, Beograd: Službeni glasnik

Bojan Jović, 2006, Rađanje žanra: počeci srpske naučno-fantastične književnosti, Beograd: Institut za književnost i umetnost

Boban Knežević, 1994, “Nova (slipstream) srpska fantastika”, u Nova (alternativna) srpska fantastika, ur. Boban Knežević, Beograd: Studentski izdavački centar

Ljiljana Pešikan-Ljuštanović, 2004, “Krhke granice realnosti”, pogovor knjizi Priče s one strane Uroša Petrovića, Beograd: Paramecijum

Tomislav Šakić i Aleksandar Žiljak (ur.), 2006, Ad Astra: antologija hrvatske znanstvenofantastične novele 1976.-2006., Zagreb: Mentor

Đorđije Vuković, 2005, “Novator i preteča”, predgovor knjizi Rastka Petrovića Sa silama nemerljivim, Beograd: Politika: Narodna knjiga

Zoran Živković, 1990, Enciklopedija naučne fantastike, Beograd: Prosveta

 



[1] U delovima koji se odnose na strip, pripomogli su Vuk Marković i Aleksandar Manić (Nap. ur.)

 

[2] U teorijskoj literaturi o naučnoj fantastici, kao prelomni trenutak najčešće se navodi roman Mary Wollstonecraft Shelley Frankenstein, ili moderni Prometej (1818).

[3] Atanasije Stojković (Ruma, 1773 – Sankt Petersburg, 1832), srpski pisac i naučnik s početka XIX. veka. Ruski akademik, profesor i rektor univerziteta u Harkovu. Njegov roman Aristid i Natalija iz 1801. godine jedan je od prvih srpskih romana. Po uzoru na Volterov Kandid napisao i roman sa dosta mističnih elemenata Kandor ili otkrivanje egipetskih tain.

[4] Milan Jovanović – Morski (1834 – 1896), doktor medicine, prosvetni radnik, putopisac, spisatelj. Jedan od pokretača Ujedinjene omladine srpske.

[5] Đorđe Natošević (Slankamen, 1821 – Karlovac, 1887), ugledni srpski pedagog, predsednik Matice srpske (1881-87).

[6] Svetislav Vulović (Ivanjica, 1847 – Beograd, 1898), pravnik, književni i pozorišni kritičar, istoričar književnosti, rektor Velike škole i akademik.

[7] Dragutin Ilić (1858-1926), rođen u Beogradu kao član poznate književničke porodice. Bavio se pisanjem i politikom. Drama Posle milijon godina (1889); romani Pesma jednog života – Autobiografija odlazećeg (1916), Sekund večnosti (1921).

[8] Jovan Subotić (Dubanovac, 1817 – Zemun, 1886), srpski pisac i političar. Završio prava u Pešti, doktorirao filozofiju i pravo.

[9] Svetolik Ranković (1863-1899). Rođen u Velikoj Moštanici. Završio Duhovnu akademiju u Kijevu i radio kao nastavnik veronauke u Srbiji. Pisao uglavnom realističku književnost.

[10] Lazar Komačić (Komarica, 1839 – Beograd, 1909), učitelj, bavio se novinarstvom i pisanjem.

[11] U katalogu Narodne biblioteke Srbije stoji da je ovo pseudonim Miloša Anđelkovića, prote i profesora Aleksinačke učiteljske škole.

[12] Reizdanje u niškom časopisu Gradina 12/1990.

[13] Stojan Novaković (1842-1915), srpski političar, diplomata, filolog, istoričar književnosti, predsednik Srpske kraljevske akademije. Smatra se za jednog od naplodnijih srpskih istoričara.

[14] Stanislav Vinaver (1891-1955), rođen u Šapcu, jevrejski i srpski pesnik, pisac, novinar i prevodilac. Posebno se isticao brojnim satiričnim delima, u kojima je oštro napadao vladajući književni establišment.

[15] Rastko Petrović (1898-1949), rođen u Beogradu.Završio pravo u Parizu. Bavio se književnim radom i diplomatijom.

[16] Milutin Milanković (1879-1958). Rođen u Dalju. Diplomirao građevinu u Beču, a doktorirao tehniku. Godine 1910. prelazi u Srbiju. Profesor i svetski priznat naučnik.

[17] Vladimir Velmar-Janković (1895-1976). Rođen u Čagliću. Osnovnu školu završio u Varaždinu, a Tekelijanum i pravni fakultet u Budimpešti i Zagrebu. Dugo godina između dva svetska rata radio u Ministarstvu prosvete. Tokom Drugog svetskog rata pomoćnik ministra prosvete u vladi Milana Nedića. Od 1944. godine u emigraciji, prvo u Italiji, zatim u Španiji, baveći se psihologijom i psihijatrijom. Objavio više novela i drama.

[18] Zabavnik Ilustrovanog lista br. 15/22, od 15. aprila 1922.

[19] Erih Koš (Sarajevo, 1913). Jevrejski i srpski pisac, prevodilac i esejista. Završio pravo u Sarajevu. Bavio se politikom i diplomatijom. Akademik, dobitnik više književnih nagrada i priznanja.

[20] Voja Carić (1922-1992), pisac i dramski pisac iz Beograda. Urednik u Radio Beogradu.

[21] Čedo Vuković (Đulići, Andrijevica, 1920), crnogorski pripovjedač, romansijer, dramski pisac i esejist. Redovni član CANU.

[22] Gavrilo Vučković (Srpske Moravice, 1925 – Beograd, 2006), diplomirao pravo, bavio se uredničkim pozivom, novinarstvom, prevođenjem i književnom kritikom. Dobitnik Nagrade SFERA za životno delo 1989.

[23] Nikola Panić (?-?), rodio se u Beogradu, gde je živeo i radio. Bavio se likovnim uredništvom i ilustracijom. Pripovedač i romansijer. Roman Regata Plerus (1984).

[24] Ovo je Studentski kulturni centar – prvih 25 godina, 1971-1996, Studentski kulturni centar, Beograd 1996, str. 77.

[25]  Detaljan prikaz uređivačke politike, tematskih preokupacija i faktografije vezane za izlaženje Siriusa može se naći u Šakić i Žiljak, ur., 21-24.

[26] Andrija Lavrek, pisac i prevodilac s ruskog jezika. Zbirka priča: Prepariranje istorije (2008).

[27] Milanče Marković (Velika Plana, 1957), pripovedač i urednik. Zbirka priča: Senovite priče (1997). Priredio antologiju srpskih horor priča Đavolski svatovi (2002).

[28] Gradimir J. Moskovljević (Kruševac, 1940), bavi se advokatskim pozivom, pesnik, pripovedač i esejista. Izabrana dela: zbirka priča Jer sutra više ne postoji (1994), roman Demon i san (1997).

[29] Branislav Trajković, pod pseudonimom Bili Trej objavio više od stotinu SF minijatura u različitim časopisima.

[30] Miroslav Trbović (Vranje, 1950), inženjer informatike, pisac i putopisac. Roman Kefalonika za sada objavljen samo u elektronskom obliku.

[31] Milivoj Anđelković (Beograd, 1940), urednik i pisac. Zbirka priča: Zvezdane kapije (1998). Neke priče iz ove zbirke objavljene su u inostranstvu, a neke i dramatizovane i emitovane kao radio-drame na Radio Beogradu.

[32] Ljiljana Praizović (1958-2001), diplomirani ekonomista, živela i radila u Beogradu. Zbirka kratke proze Knežević i severni vetar (1994).

[33] Ivan Ivanji (Zrenjanin, 1929), nastavnik, novinar, dramaturg, pomoćnik upravnika Savremenog i Narodnog pozorišta u Beogradu, diplomata i Titov prevodilac za nemački jezik. Živeo u Beču i Beogradu.

[34] Zvonimir Kostić (Zemun, 1950), pisac, dramski pisac, pesnik i esejista. Objavio veliki broj radio, TV i pozorišnih drama i knjiga pesama.

[35] Dragan Orlović (?-?), novinar u izdavačkoj kući Politika.

[36] Milan Drašković (Beograd, 1951), uglavnom objavljivao pod pseudonimima, najčešće Majk Draskov.

[37] Rastislav Durman (Senta, 1956), objavio više knjiga, četrdesetak pozorišnih, radio i TV drama, tri igrane TV serije, stotinjak dokumentarnih televizijskih programa. Roman: Zelene zvezde (1986).

[38] Dušan Belča (Dobrica, 1938), prozaista, pesnik, dramatičar i esejista, radio kao bibliotekar u Vršcu.  

[39] Slobodan Ćurčić (Obrenovac, 1951), bavi se pisanjem; uz navedene, objavio i veliki broj romana iz drugih žanrova.

[40] Aleksandar B. Nedeljković (Beograd, 1950), književni istoriograf, teoretičar, prevodilac, pedagog i urednik. Diplomirao je anglistiku na Filološkom fakultetu u Beogradu; magistrirao s temom “Književna obrada putovanja u svemir kao teme u američkoj naučnofantastičnoj književnosti 20. veka” (1976); doktorirao s temom “Britanski i američki naučnofantastični roman 1950-1980 sa tematikom alternativne istorije (aksiološki pristup)” (1994). Docent na Katedri za engleski jezik i književnost na Filološko-umetničkom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu. Prvi u Srbiji počeo da predaje SF kao univerzitetski predmet. Objavljuje SF priče pod pseudonimom Konstantin Tezeus. Odabrana dela: Naučnofantastični film (1974) (spaljen tiraž iz cenzorskih razloga); Naših 110 SF godina (1983); Svet naučne fantastike (1983), Istorija srpske naučne fantastike (1985), Istorija hrvatske naučne fantastike (1985).

[41] Sava Damjanov (Novi Sad, 1956), redovni profesor novosadskog Filološkog fakulteta. Prozni pisac, kritičar i istoričar književnosti. Odabrane knjige proze: Istraživanje savršenstva (1983), Kolači, obmane, nonsensi (1989), Glosolalija (2001); odabrana teorijska dela: Koreni moderne srpske fantastike (1988), Apokrifna istorija srpske [post]moderne; priređivač antologije Postmoderna srpska fantastika (1994, dopunjeno izdanje, 2004).

[42] Ljubomir Damnjanović (Beograd, 1959 – Beograd, 1999), pisac, izdavač, prevodilac, urednik Emitora.

[43] Zoran Stefanović (Loznica, 1969), dramski pisac, pripovedač i urednik. Zbirka drama Slovenski Orfej i druge drame (1995).

[44] Goran Petrović (Kraljevo, 1961), romani Atlas opisan nebom (1993), Opsada crkve Svetog Spasa (1997), Sitničarnica “Kod srećne ruke” (2000). Zbirka priča Ostrvo i okolne priče (1996).

[45] Aleksandar Gatalica (Beograd, 1964), pripovedač, romansijer i dramski pisac, prevodilac i muzički kritičar. Izabrani romani: Linije života (1993), Kraj (1991), Euripidova smrt (2002); zbirke propovedaka Vek (1999), Dnevnik poraženih neimara (2006).

[46] Saša Radonjić (Travnik, 1964), pripovedač, romansijer i urednik. Izabrani romani: Priručnik za pauna (1993), Traktat o šeširima (1995), Tri ukradena romana (1999), Severno od romana (2002).

[47] Ljubica Arsić (Beograd, 1955), romani Čuvari kazačke ivice (1988), Ikona (2001), Mango (2008); zbirke priča Prst u meso (1984), Barutana (1991), Zona sumraka (1997), Cipele buvine boje (1998), Tigrastija od tigra (2003).

[48] Goran Čučković (Banja Luka, 1949), pisac i publicista. Zbirke Čudesno putovanje (1981), Crno sunce (1982).

[49] Nemanja Mitrović (Pariz, 1960), piše uglavnom kraću formu. Zbirke: San rata (1980), Rase (1983), U znaku ribe (1987), Duše i stvari (1988), Priče za oči (1990), Grad pored sveta (1994), Pesma iz mora (1995), Vrata na dnu (2000), Nerasvetljeni Svetozarov nestanak (2004), Predanja s Meseca (2005), Tamna strana Sunca (2005), Drug Petar Pan (2006), Bajke s Venere (2007).

[50] Slaven Radovanović (Valjevo, 1947), pisac, scenarista, dramaturg i esejista. Odabrani romani: Kremanska ruža (1982, prošireno izdanje 1988), Obrnuta crkva (1990), Povest o spisu Rajmonda Lila (2001).

[51] Slobodan Nenin (r. 1950), pisac i publicista. Odabrani romani: Bagrem i čuvarkuća (1994), Isus bez lica (1998), Čajanka sa sudbinom (2000), Hram i uzdizanje (2000); zbirka priča: Čvorovanje (2001) – s Ljubišom Stojanovićem.

[52] Ranko Krstajić (Žabljak 1952), pisac i slikar. Zbirka pripovedaka: Noći crnog meseca (1989); romani: Slučaj gospodina Asimova (1985), Senka u magli (1994), Martinov greh (2000); priredio: Antologija svetske fantastike (1989).

[53] Ratko Adamović (r. 1942), pisac iz Beograda. Zbirke priča: Žuta podmornica (1971), Svi umiru (1979); romani: Konopac (1977), Gola garda (1982), Pogon za ludilo (1986), Sveti hrast (1990), Karavan saraj (1993), Paganski protokol (1995), Besmrtni Kaleb (1997), Kantarion (1998), Tumači gline (2000), Akademija noći (2003), Kovači stakla (2005), Skakač (2007).

[54] Branko Sjekloća (1946-1999), rođen u Nikšiću. Književnik, slikar i dugogodišnji urednik programa Centra za kulturu u Nikšiću. Romani: Hotel Enterprajz (1992), Dnevnik iz budućnosti (1994), Mama ja sam Selendžer (1996), Smrt u podne (1996); knjige priča: Ipekakuana (1987), Sjeverni psi (1989), Andrijanin svlak (2001).

[55] Slobodan Škerović (Beograd, 1954), slikar, pesnik, prozaista, esejista i urednik. Kao autor i urednik aktivno učestvuje u signalističkom pokretu od 2001. godine. Zbirka proze Sve boje Arkturusa (2006).

[56] Vladan Dobrivojević (Beograd, 1968). Romani: Soba nadohvat vulkana (1991), Legenda o zemlji zrikavaca (1992), Laida, plima sa dva dna (1993), trilogija San vodoslikara (1994, 1995, 1997), trilogija Nostalgija (2000), diptih Ime vir (2002).

[57] Uroš Petrović (Gornji Milanovac, 1967), dizajner, inženjer tekstila, prozaista, živi u Beogradu. Odabrana proza: Aven i jazopas u zemlji vauka (2003). Priče s one strane (2004), Zagonetne priče (1, 2 i 3) (2006), Peti leptir (2007), Misterije Ginkove ulice (2008).

[58] Milorad M. Janković (1924 – 2002), jedan od najpoznatijih srpskih biologa i utemeljivača ekologije kao nauke u Srbiji.

[59] Bojan Stojnić (Beograd, 1968), radio kao novinar. Oktobarska nagrada grada Beograda za esej o Pekićevoj 1999.

[60] Božidar Pešev (Skoplje, 1946), odrastao i školovao se u Beogradu, nastavnik, novinar, prevodilac, bibliotekar, piše dramske tekstove, prozu i poeziju, uglavnom za decu. 

[61] Slobodan Stanišić (Velika Gradusa kod Siska, 1939), pisac i urednik, živi i radi u Beogradu. Jedan od najčitanijih srpskih pisaca za decu i mlade, objavio više od 70 romana, zbirki priča i pesama, autor je i 9 antologija i scenarija za mnoge televizijska emisije i serije.

[62] Gradimir Stojković (Mramorak, 1947), živi u Beogradu, objavio veliki broj romana za omladinu, a poznat po serijalu o junaku pod imenom Hajduk.

[63] Bojan Jović (Beograd, 1963), teoretičar i istoričar književnosti, prevodilac i urednik. Diplomirao je na odseku za Opštu književnost i teoriju književnosti Filološkog fakulteta u Beogradu, gde je magistrirao i doktorirao. Objavio preko 80 naučnih radova i rasprava posvećenih književnoteorijskim i metodološkim pitanjima komparativnih književnih analiza, proučavanju srpske avangardne književnosti u evropskom kontekstu, fantastike i naučne fantastike, kao i analizama dela najznačajnijih srpskih savremenih književnika.

[64] Radmilo Anđelković (Beograd, 1942), diplomirao na tehnološko-metalurškom fakultetu u Beogradu, bavio se naučno-istraživačkim radom i pisanjem.

[65] Ilija Bakić (Vršac, 1960), diplomirani pravnik, živi u Vršcu, a radi u Pančevu. Pesnik, pisac, kritičar i urednik. Uz navedene knjige i više zbirki pesama.

[66] Dragan R. Filipović (Užice, 1958), pisac i strip scenarista. Uz navedene romane i zbirka priča Trifid (2001) s Bobanom Kneževićem i Goranom Skrobonjom.

[67] Zoran Jakšić (Pančevo, 1960), diplomirao i doktorirao na Elektrotehničkom fakultetu u Beogradu, bavi se naučnoistraživačkim radom i pisanjem.

[68] Boban Knežević (Beograd, 1959), pisac, urednik i izdavač.

[69] Vladimir Lazović (Beograd, 1954), završio Elektrotehnički fakultet u Beogradu. Pripovedač i romansijer, objavio veliki broj priča u domaćim antologijama i časopisima.

[70] Nikola Malović (Kotor, 1970), romansijer, pripovedač, publicista. Živi u Herceg-Novom.

[71] Mirjana Novaković (Beograd, 1966), uz navedene romane i zbirka priča Dunavski apokrifi (1996).

[72] Miomir Petrović (Beograd, 1972), pisac, pripovedač, dramaturg, teatrolog. Odabrani romani: Lisičje ludilo (2005), Staklena prašina (2006).

[73] Goran Skrobonja (Beograd, 1962), pisac, prevodilac, urednik, strip-scenarista. Romani: Nakot (1992), Vojnici Korota, ili knjiga čuda (1992); zbirke priča: Od šapata do vriska (1996), Šilom u čelo (2000), Trifid (2001) – s Bobanom Kneževićem i Draganom R. Filipovićem, Tihi gradovi (2007).

[74] Zoran Živković (Beograd, 1948), romansijer, pripovedač, književni teoretičar, prevodilac i urednik. Diplomirao svetsku književnost, magistrirao i doktorirao na Fililoškom fakultetu u Beogradu.