ČUDA ŽIVOTA, AUTOBIOGRAFIJA, Džejms G. Balard
(Ljevak, Zagreb, 2010)
Piše: Ratko Radunović
Poput mnogih drugih autorâ, Balard nikada nije bježao od vokacije pisca naučne-fantastike. To ga je, štaviše, možda čak i ironičnim slijedom događaja, načinilo književnikom visokog ranga do te mjere da je tzv. ozbiljna kritika izuzetno cijenila njegove kontroverzne romane, dok ga je londonski Tajms 2008.g. uvrstio među 50 najvećih britanskih poslijeratnih pisaca. Entoni Bardžis u predgovoru Najboljih priča Dž.G. Balarda (1978) ovoga autora je okarakterisao ne samo kao najboljeg SF pisca u Britaniji, nego ga je uvrstio “među naše najvolšebnije pisce fikcije tout court, i tačka.”
Ruku na srce, od ovakvih panegirika ne bi bilo ništa da volšebnost Balardovog opusa, ipak, ne počiva na ispitivanju čovjeka i njegovih neuravnoteženosti. Ono što on bez ikakvog iskupljenja i trunke humora pokušava predočiti jeste da su u jedva pripitomljenom ljudskom biću ideje i zamisli o destrukciji svijeta latentne u njegovom nesvjesnom dijelu uma. Na koncu, jezik ipak manje postoji da bi zabilježio ono što se dogodilo, već, naprotiv, čini se da prvobitno postoji kako bi raspustio i zatim emancipovao našu imaginaciju.
Vizije o kataklizmi svijeta predstavljaju jednu od najprodornijih i najperverznijih od svih kategorija u naučnoj-fantastici i u njihovoj klasičnoj formi prethode modernom SF-u za nekoliko hiljada godina. Nakon nekoliko zbirki priča za koje pojedinci tvrde da su daleko reprezentativnije od njegovih dužih djela, u svoja prva četiri romana Balard je uništio svijet na četiri načina, i to sa protagonistima koji ne idu u hajku protiv katastrofe, nego je, naprotiv, potpomažu, doslovno se zavjeravajući protiv same planete.
Balardov peti roman Sudar (1973), koji predstavlja možda najbolji primjer pornografskog SF-a, jer hipertrofiše o psihološkim satisfakcijama opasnosti, unakazivanja i smrti na drumovima kao i o interakciji modernog čovječanstva sa svojim mašinama, Žan Bodrijar je uzeo kao “prvi veliki roman o univerzumu simulacije”. O kakvom se istančanom književnom senzibilitetu radi govori i podatak da je Kolinsov rječnik engleskog jezika naročito skovao pridjev “balardski”, opisavši tu literarnu odrednicu da “nalikuje ili je sugestivna o stanjima opisanim u romanima i pričama Dž.G. Balarda, pogotovo ako je u pitanju distopijska savremenost, turobni krajolici koje su podigli ljudi i psihološke posljedice tehnološkog, društvenog ili ekološkog razvitka.” Pa, ipak, kad je Balardu 2003.g. ponuđena prestižna titula Reda Britanske Imperije, odbio je to zgađen britanskom spoljnom politikom, narugavši se tome sistemu odavanja počasti riječima da je to “bajkovita farsa koja samo sokoli našu ionako jalovu monarhiju”.
Ovoga trivijalnog događaja, međutim, uopšte i nema u njegovoj autobiografiji, posljednjoj knjizi koju će Balard ikada napisati. Naime, u svome opusu on je imao dva prilično popularna autobiografska djela, kao što su Imperija sunca (1984) i, nastavak, Ljubaznost žena (1991).
“Džonatan je uvijek u potpunosti bio iskren”, piše u pretposljednjem pasusu ovoga memoara, “ne ostavljajući me u zabludi povodom mojeg eventualnog kraja. Ali me jeste podsticao da nastavim voditi što normalniji život i podržao me kada sam, početkom 2007., kazao da bih htio napisati autobiografiju. I samo sam zahvaljujući doktoru Džonatanu Veksmenu stekao volje da napišem ovu knjigu”. Dž.G. Balard je preminuo aprila 2009.g. poslije trogodišnje borbe sa progresivnim rakom prostate koji mu se potom uvukao u kosti.
Prije svega, ovaj autor je rođen u glavnoj šangajskoj bolnici 15. novembra 1930., nakon komplikovanog porođaja koji je njegova mater, inače krhka žena malenih kukova, docnije voljela da mu konstantno prepričava kao da je sâm taj čin otkrivao nešto o grandioznoj lakomislenosti ovoga svijeta. Srednjestaleška kuća u kojoj su živjeli, u zapadnom predgrađu Šangaja, nalazila se 800 jardi od granice Međunarodnog Naselja ali unutar područja kojeg je kontrolisala šangajska policija i još uvijek je bila na istome mjestu kad je Balard 1991. posjetio Kinu zbog dokumentarca što je BBC snimao o njegovom životu.
Podrazumijeva se da će raspon od 45 godina sigurno ostaviti jak dojam na čovjeka, međutim Šangaj u Balardovim snovima bio je u potpunosti evropski grad kojeg su stvorili britanski i francuski preduzimači, a nakon čega su došli Holanđani, Švajcarci i Njemci. 1991. njih više nije bilo, a tu donekle i internacionalnu naseobinu sada je do balčaka progutala Kina. Balard još navodi kako je 15 godina proveo u Šangaju gdje je njegov život toliko bio odvojen od Kineza da za to vrijeme nije naučio nijednu riječ njihovog jezika, dok je prvi kineski obrok pojeo tek kad se nakon rata vratio u Englesku, 1946.
No, nezaboravni ulični spektakl koji je 1937.g. toliko oduševio sedmogodišnjeg Džejmsa bio je okovan sasvim drukčijim pobudama. Uz Carev blagoslov, Japan je bio lansirao punu invaziju na Kinu. Japanska armija je umarširala i okupirala sve priobalne gradove, uključujući i Šangaj, mada nisu ulazili u Međunarodno naselje. Do borbi sa brojnijom ali i loše vođenom kineskom vojskom je dolazilo u drugim predgrađima Šangaja, dok su za to vrijeme veliki dijelovi grada bili sravnjeni sa zemljom konstantnim bombardovanjem iz vazduha. Jedna bomba, greškom ispuštena iz kineskog aviona, pala je u sami centar Međunarodnog naselja, inače krcatog izbjeglicama, i tom prilikom pobila blizu 1,000 ljudi.
Čim su se poražene kineske snage povukle iz grada, život u Šangaju se nastavio odvijati u relativnom miru. Japanci su i dalje okruživali grad, ali nisu pokušavali da se suprotstavljaju kontigentima britanskih, francuskih i američkih vojnika, niti su dirali njihove vojne brodove. Istovremeno se iz uništenih sela oko rijeke Jangce hiljade siromašnih izbjeglica slilo u Šangaj i borilo da uđe u Međunarodno naselje. Njih su odbijali japanski vojnici na jednoj i britanska policija na drugoj strani. Balard je kao dječak bio svjedokom na desetine bajonetima izbodenih Kineza koji su na krvavoj ulici izvitopereno ležali na sopstvenim vrećicama riže. Nasilje je toliko bilo izraženo da se Džejmsovi roditelji, kao i njegove bjeloruske dadilje, uopšte nisu ni trudili da ga zaštite od tih brutalnosti.
Međutim, stari Šangaj prestao je da postoji nakon japanskog napada na Perl Harbor, decembra 1941. Saveznička vojska u gradu je vremenom smanjila svoju prisutnost, a Japanci su polako zauzeli svaki njegov djelić. Gubitak Singapura deprimirao je sve Britance, time ozvaničivši kraj njihovog sveopšteg uticaja u Aziji. Sva strana kola bila su konfiskovana, dok su egzekucije Kineza, čak i stranih iseljenika, na trotoaru bukvalno postale svakodnevnica. Još teži dani krenuli su početkom 1943.g. kada su počele sveobuhvatne internacije britanskih, belgijskih i holandskih stanovnika u desetak kampova oko Šangaja, gdje je eventualno, u kampu Lungua, završila i četvoročlana porodica Balardovih. “Ljudi odgajeni u socijalnim demokratijama Zapadne Evrope”, kazao je Balard u jednom intervjuu 1984., “nemaju pojma o toj vrsti divljaštva otkad su u Kinu nahrupili Japanci. Uopšte nemaju i, štaviše, dobra stvar je da nemaju pojma.”
U kampu Lungua nastalo je ono što smo čitali u romanu Imperija sunca, a i gledali u prilično vjernoj Spilbergovoj filmskoj adaptaciji. Balardov prvi mejnstrim roman ne samo što mu je donio nove čitaoce, nego, iz frojdovske perspektive, plastično pokazuje porijeklo svih onih balardovskih kataklizmičkih slika kojim je naprosto bio preokopiran tokom čitavog svojeg kreativnog života. Balard još navodi da je do svoje 14. godine i sâm postao fatalističan po pitanju smrti, nemaštine i gladi ništa manje nego i okolni Kinezi.
Već u Engleskoj, u Šepertonu, 1964.g., Balard je izgubio ženu, Meri, od upale pluća koju je dobila na porodičnom ljetovanju u Španiji. U to doba on je bio pisac u 30-im godinama, jedan muškarac sa troje male djece, međutim, kao zreo čovjek nije se ni tada nijednom predao; naprotiv, nakon drugog romana Potopljeni svijet (1962), odlučio je da napusti svoj posao i sasvim se posveti pisanju. Dok bi pisao u radnoj sobi, njegovo troje djece igrali su se u dječijoj sobi, pa je i tada njihov otac nalazio vremena da bez mnogo sporednog uticaja i pomoći pegla njihovu robu, razvozi ih u školu i sprema im ručkove. “Čudima života” Balard upravo naziva svoju djecu i piše da se prvi put osjetio bezbjednim i humanim kada je napokon našao mir u blizini svoje žene i njihovog poroda.
Ono što možda i s razlogom nije potencirano – iako jeste pomenuto – u Balardovoj Autobiografiji je podatak koji je iznio Martin Ejmis u predgovoru Kompletnih priča Dž.G. Balarda (Norton, 2009). Od Merine smrti i obaveza koje su se neočekivano našle pred autorom, Balard je, počev od 9 sati ujutro, svakog sata morao piti po visoku čašu skoča, i trebalo je da prođe mnogo godina prije nego što je uspio istrenirati sebe da ne popije ni kapi alkohola prije šest časova po podne. Jednom prilikom Martin Ejmis ga je upitao kako je to uspio postići (pošto je i Ejmisov otac, Kingsli, takođe bio “neprimjetni” alkoholičar), a Balard je odgovorio: “To je bila prava Bitka za Staljingrad.”
U stvari, Kingsli Ejmis je bio prvi veliki engleski pisac kojeg je Balard upoznao u svojoj zemlji i u početku su njih dvojica imali veoma blisko prijateljstvo. Naime, Kingsli Ejmis, još jedan SF esteta, pomogao je da Balard sa njime pređe u Džonatan Kejp, tada najprestižniju izdavačku kuću u Britaniji. Drugi dobar Balardov prijatelj bio je autor i samozvani anarhista, Majkl Murkok, takođe na Tajmsovoj listi 50 najboljih britanskih poslijeratnih pisaca; Murkok je za svoje SF romane nagrađivan i literarnim priznanjima, dok je sa Balardom, tokom 1960-ih, začeo pravu revoluciju u SF književnosti danas poznatu kao Novi Talas.
Što se tiče SF-a, Balard piše o svojoj prirodnoj uzdržljivosti prema tome žanru, ali su 1960-e najednom postale i više nego uzbudljiva era. Bilo je moguće publikovati kratku priču u svakom broju bilo kojeg časopisa, što se vodilo kao savršeni trening. “Previše pisaca danas počinju svoje karijere pišući romane, i to mnogo prije nego što su uopšte sposobni raditi takve stvari. No, i tada sam mislio i još uvijek mislim da je na mnogo načina naučna-fantastika istinska i zasigurno najuticajnija literatura 20. vijeka.”
Ovaj oproštajni Balardov naslov prije se može definisati kao scenosljed njegovog života, šturi, dnevnički pogled na vlastiti uzburkani vijek negoli kao na ekstenzivnu životnu priču (ionako je dvije trećine ove knjige utrošeno na prvu polovinu njegovog života). Dakle, vrlo je moguće da će ovaj mali i ekspresivni memoar daleko više značiti onima koji zaista dobro poznaju čovjeka i njegov rad, negoli novajlijama koji bi rado nešto više otkrili o autoru po čijim su djelima izvanredne filmove snimili Dejvid Kronenberg i Spilberg, a prije nego što napokon krenu čitati Betonsko ostrvo (1974) ili Oblakoder (1975).
I pored toga što je ovaj autor odavno na našim prostorima zastupljen sa, doduše, jedva par romana, uskoro beogradska Čarobna knjiga planira publikacije novih prevoda njegovih filmovanih knjiga, Imperija sunca i Sudar. Do tada na tržištu postoji veoma dobra kompilacija njegovih priča, Četvorodimenzionalni košmar (Fabrika knjiga, 2005), u izvrsnom odabiru i prevodu – kao i sa značajnim esejom o motivima entropije kod Pinčona i Balarda – Novice Petrovića.
(tekst publikovan u ART dodatku podgoričkih Vijesti)
